ناسازگاری سیمای اهریمن و دیوان در شاهنامه با متون زرتشتی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه ادیان، دانشگاه کاشان.

2 دانش آموخته کارشناسی ارشد ادیان، دانشگاه کاشان.

چکیده

فردوسی برای حفظ و تداوم هویت ایرانی، به تدوین شاهنامه همّت گذاشت. به دلیل اینکه در زمان حکیم توس، دوره باورمندی بی‌چون و چرا به اساطیر فرا رسیده بود، وی با تلفیق اساطیر با باورهای زرتشتی و غیرزرتشتی سده‌های پیش و پس از اسلام، قالب اسطوره را به حماسه مبدل کرد و کاخ شاهنامه را بنا نهاد. از این‌رو، شاهنامه صرفاً گزارشگر باورها و آیین‌های ایران پیش از اسلام نیست.این مقاله نخست ویژگی‌ها و کارکرد اهریمن، و آنگاه رابطة اهریمن با اورمزد و جهان را در اوستا و متون پهلوی با گزارش شاهنامه مقایسه می‌کند. سپس، گزارش فردوسی درباره سرشت و اوصاف دیوان، رابطة دیوان با اهورامزدا و آفریده‌های او، راه مبارزه با دیوان، و اوصاف سه دیو بزرگ (رشک، آز، خشم) را با گزارش متون زرتشتی باستان می‌سنجد و همسویی‌ها و ناهمسویی‌های آنها را آشکار می‌کند. این جستار نشان می‌دهد که در شاهنامه، اهریمن و دیوان جایگاه پیشین خود را از دست داده‌اند و از اقتدار آنها و تأثیری که در هستی داشته‌اند به ‌شدت کاسته شده است و به جایگاه فروتری که در متون و فرهنگ اسلامی دارند، نزدیک شده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Inconsistency between the Portraits of Ahriman and Devils in Shahnameh and Zoroastrian Texts

نویسندگان [English]

  • Hossein Heidari 1
  • Mohaddese Ghasempour 2
1 دانشیار گروه ادیان، دانشگاه کاشان
2 MA in Religions, Kashan University.
چکیده [English]

To save the Iranian identity, Hakim Abu Al-Qasim Ferdowsi Tusi composed the epic of Shahnameh (book of kings). Due to the indisputable belief of people in mythology in his time, Ferdowsi transformed the myth to epic by combining the former with pre- and post-Islam Zoroastrian and non- Zoroastrian texts which led to the creation of Shahnameh.  Accordingly, Shahnameh is not just an exclusive report of Iranian beliefs and rites before the advent of Islam. The present article seeks to compare and contrast Shahnameh, Avesta and Pahlavi texts in terms of their arguments about the characteristics of Ahriman and his relationship with Ohrmazd and the universe. To this end, Ferdowsi’s depiction of the nature and attributes of demons, their relation with Ohrmazd and His creations, how to struggle with them and the characteristics of three main demons (i.e. envy, greed, and wrath) are carefully compared and contrasted with ancient Zoroastrian texts. The similarities and differences of these texts are then clarified. This study suggests that, Ahriman and demons have lost their old status in Shahnameh, to the extent of extreme reduction of their influence and power in the world. They have thus approached their inferior status assumed in Islamic texts and culture.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shahnameh
  • Ferdowsi
  • Avesta
  • Ahriman
  • Demons
  • Pahlavi Texts
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1391). «درآمدی بر اسطوره‌های بنیادی شاهنامه»، در: کتاب ماه ادبیات، ش64، ص12-25.
ارداویراف‌نامه (ارداویرازنامه) (1382). متن پهلوی، حرف‌نویسی، ترجمه متن پهلوی، واژه‌نامه از فیلیپ ژینیو، ترجمه و تحقیق: ژاله آموزگار، تهران: انتشارات معین- انجمن ایران‌شناسی فرانسه.
اوستا: کهن‌ترین سرودها و متن‌های ایرانی (1370). گزارش و پژوهش: جلیل دوست‌خواه، تهران: مروارید.
اوشیدری، جهانگیر (1386). دانش‌نامه مزدیسنا، تهران: نشر مرکز.
آذرفرنبغ پسر فرخزاد، آذرباد پسر امید (1381). کتاب سوم دینکرد (درس‌نامه دین مزدایی)، آراستاری، آوانویسی، یادداشت‌ها و ترجمه: فریدون فضیلت، دفتر یکم، تهران: انتشارات فرهنگِ دهخدا، چاپ نخست.
آذرفرنبغ پسر فرخزاد، آذرباد پسر امید (1384). کتاب سوم دینکرد (درس‌نامه دین مزدایی)، آراستاری، آوانویسی، یادداشت‌ها و ترجمه: فریدون فضیلت، دفتر دوم، تهران: انتشارات فرهنگِ دهخدا، چاپ نخست.
بویس، مری (1381). زرتشتیان؛ باورها و آداب دینی آنها، ترجمه: عسکر بهرامی، تهران: ققنوس، چاپ دوم.
بهار، مهرداد (1375). پژوهشی در اساطیر ایران (پاره نخست و پاره دویم)، تهران: توس، چاپ اول.
خسروی، محمدرضا (‌1376). «بررسی متن گزارش گمان‌شکن»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، پژوهشکده زبان شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
روایت پهلوی متنی به زبان فارسی میانه (پهلوی ساسانی) (1367). ترجمه: مهشید میرفخرایی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول.
فردوسی، ابوالقاسم (1386). شاهنامه، به کوشش: جلال خالقی مطلق و محمود امیدسالار، دفتر هفتم، تهران: نشر مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول.
فردوسی، ابوالقاسم (1386). شاهنامه، به کوشش: جلال خالقی مطلق، دفتر یکم، دفتر دوم، دفتر سوم، دفتر چهارم، دفتر پنجم و دفتر هشتم، تهران: نشر مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول.
فردوسی، ابوالقاسم (1386). شاهنامه، به کوشش: جلال خالقی مطلق و محمود امیدسالار، دفتر ششم، تهران: نشر مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول.
فرنبغ دادگی (1380). بندهش، گزارنده: مهرداد بهار، تهران: توس، چاپ دوم.
کتاب پنجم دینکرد (1386). آوانویسی، ترجمه، تعلیقات، واژه‌نامه، متن پهلوی از: ژاله آموزگار، احمد تفضلی، تهران: انتشارات معین.
کتاب ششم دینکرد (1361). تصحیح، آوانویسی، ترجمه و حواشی از: مهین‌دخت بزرگ‌مهر، پایان‌نامه دکتری دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران.
کزّازی، میرجلال‌الدین (1385). نامة باستان (ویرایش و گزارش شاهنامة فردوسی، ج1)، تهران: انتشارات سمت، چاپ پنجم.
کزّازی، میرجلال‌الدین (1384). نامة باستان (ویرایش و گزارش شاهنامة فردوسی، ج6)، تهران: انتشارات سمت، چاپ اول.
مینوی خرد (1380). ترجمه: احمد تفضلی، به کوشش: ژاله آموزگار، تهران: توس، چاپ سوم.
وزیدگی‌های زادسپرم (1385). پژوهشی از: محمدتقی راشد محصل، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم.
یاحقی، جعفر (1386). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
یسنا (1387). تفسیر و تألیف: ابراهیم پورداوود، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ دوم.
یشت‌ها 1 (1377). تفسیر و تألیف: ابراهیم پورداوود، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول.
یشت‌ها 2 (1377). تفسیر و تألیف: ابراهیم پورداوود، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول.
MacKenzie, D. N. (1971). A Concise Pahlavi Dictionary, London: Oxford University Press.
Reichelt, H. (1911). Avesta Reader, Text, Notes, Glossary and Index, Strasburg.