بررسی میزان تداوم نمادهای مذهبی و خدایان عیلامی در روزگار هخامنشی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه باستان شناسی دانشکده ابیات دانشاه لرستان

2 استادیار گروه معارف، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان.

3 استادیار گروه باستان شناسی، دانشگاه نیشابور.

چکیده

عصر ایلامی (عیلامی)، در مقام بخشی از تاریخ سرزمین ایران، اهمیت بسزایی در مطالعات روشنگرانه دیگر دوره‌های تاریخی، از جمله هخامنشیان، دارد. باورهای اعتقادی عیلامیان، که خود به نوعی تلفیقی از عناصر حاصل از جبر جغرافیایی و همچنین ارتباط فرهنگی با بین‌النهرین و ریشه‌های تاریخی و قومی این مردمان است، در روزگار پس از انقراض واحد سیاسی تحت نام عیلام، نیز همچنان تداوم داشته است. هدف از پژوهش حاضر بررسی آن دسته از عناوین خدایان و همچنین نمادهای مذهبی عیلامی است که به دلایل متعددی در عصر هخامنشی و حتی پس از آن نیز محترم و بوده و حتی پرستش می‌شده است. این مقاله به دنبال پاسخ‌گویی به این پرسش برآمده که کدام یک از عناصر مذهبی و نمادین عیلامی در دوره هخامنشی مجدداً محترم بوده و پرستش می‌شده است. بدین‌منظور با رویکرد توصیفی‌تحلیلی به اثبات می‌رساند که خدایان و نمادهای مذهبی عیلامی به صورت دگردیسی‌شده یا دست‌خورده در دوره هخامنشی، چه در آثار هنری و چه مستقیم، اهمیت شایانی داشته‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Survey on the Continuity of Elamite Gods and Religious Symbols during Achaemenid Era

نویسندگان [English]

  • mosa sabzi 1
  • habib hatami kankabood 2
  • ebrahim raigani.khalefe@gmail.com 3
1 Assistant Professor, Department of Archeology, University of Lorestan
2 Assistant Professor, Department of Literature and Islamic Sciences. University of Lorestan (corresponding Author)
3 Assistant Professor, Department of Archeology, University of Neishabour
چکیده [English]

Studying the Elamiteera, as an important period of the history of Persia, paves the way to study the other historical periods such as the Achaemenid. Studies reveal that religious beliefs of the Elamite, a complex outcome of their geographical, cultural and historical interactions with Mesopotamian civilization, survives even after the political extinction of Elam. This paper surveys those Elamite gods and religious Symbols that were still being respected and worshiped during the Achaemenid era and even after that period, due to various reasons .Based on a descriptive-analytical method of study, the paper concludes that Elamite gods and religious symbols were still being respected and worshiped during the Achaemenid era but in a transformed or distorted manner. And they were of a great importance, whether directly or symbolically in artworks.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Elam
  • Gods
  • Religious Symbols
  • Achaemenid Era
آمیه، پیر (1384). تاریخ عیلام، ترجمه: شیرین بیانی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ابراهیمی‌پور فرسنگی، مریم؛ نادعلیان، احمد (1391). «بازتاب باورهای مرتبط با آب در آثار هنری عیلامیان»، در: فصل‌نامه علمی‌پژوهشی نگره، ش21، ص85-94.
احمدی، آتوسا (1386). «علل برجسته‌شدن ایزد آناهیتا در زمان اردشیر دوم هخامنشی (405-359 پ.م.)»، در: پژوهش‌نامه ادب حماسی، دوره 3، ش5، ص139-148.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم؛ اسماعیل‌پور، گلشن (1393). «نقش خدایان عیلامی در شکل‌گیری تثلیث ایزدی هرمزد- میترا- آناهیتا»، در: جستارهای ادبی، ش186، ص17-28.
ایمان‌پور، محمدتقی؛ نصرالله‌زاده، سیروس؛ علی‌زاده، کیومرث (1392). «کوروش عیلامی- انشانی یا کوروش پارسی؟»، در: جستارهای تاریخی، س4، ش1، ص27-43.
ایمانی، الاهه؛ طاووسی، محمود (1390). «بررسی تطبیقی اژدهاکشان ایران و هند در اسطوره‌ها»، در: نشریه مطالعات تطبیقی هنر، س1، ش2، ص17-28.
باغبان ‌کوچک، غلام‌علی (1375). مقایسه و تحلیل باستان‌شناسی مذهب و معماری مذهبی تمدن عیلام با تمدن بین‌النهرین، استاد راهنما: علی‌اصغر میرفتاح، استاد مشاور: حسین رأیتی‌مقدم، پایان‌نامه کارشناسی ‌ارشد باستان‌شناسی، تهران: دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت ‌مدرس.
بهار، مهرداد (1376). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگه.
بهار، مهرداد (1384). از اسطوره تا تاریخ، ویراسته: ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: چشمه.
بیانی، ملک‌زاده (1375). تاریخ مهر در ایران، تهران: چاپ گلشن.
پاتس، دنیل تی (1385). باستان‌شناسی عیلام، ترجمه: زهرا باستی، تهران: سمت، چاپ اول.
پرادا، ادیت (1357). هنر ایران باستان، ترجمه: یوسف مجیدزاده، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
پورادا، ادیث (1375). چغازنبیل (دور-اونتاش)، ترجمه: اصغر کریمی، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور، ج4.
پورداوود، ابراهیم (1377). یشت‌ها (جلد اول)، تهران: اساطیر.
دادور، ابوالقاسم (1370). نمادهای خدایان بین‌النهرین از دوره آور سوم تا اواخر دوره آشور نو، استاد راهنما: محمدرحیم صراف، استاد مشاور: علی‌اکبر سرافراز، ناصر نوروززاده چگینی، پایان‌نامه کارشناسی ‌ارشد باستان‌شناسی، تهران: دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت ‌مدرس.
ذاکرین، میترا (1390). «بررسی نقش خورشید بر سفالینه‌های ایران»، در: هنرهای زیبا (هنرهای تجسمی)، ش46، ص23-33.
رایگانی، ابراهیم (1392). نقش‌مایه روزت از آغاز تا پایان دوره هخامنشی، سمنان: آب‌رخ، چاپ اول.
رایگانی، ابراهیم (1396). «پژوهشی در اختلاف پوشش الاهه آناهیتا در نقوش‌برجسته نقش‌ رستم و طاق‌بستان»، در: جلوه هنر، در دست انتشار.
رزمجو، شاهرخ (1384). «پرداخت‌های آیینی در گل‌نوشته‌های عیلامی باروی تخت ‌جمشید»، در: پیام باستان‌شناس، س1، ش1، ص67-71.
رواسانی، شاپور (1371). جامعه بزرگ شرق، تهران: شمع، چاپ اول.
سعدی شیرازی، مصلح­الدین بن عبدالله (1385). گلستان، به کوشش: دکتر خلیل خطیب ­رهبر، تهران: انتشارات صفی­علی‌شاه.
شاله، ف. (1354). تاریخ مختصر ادیان بزرگ، ترجمه: خدایار محبی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
صراف، محمدرحیم (1384). مذهب قوم عیلام، تهران: سمت.
صراف، محمدرحیم (1387). نقوش برجسته ایلامی، تهران: سمت.
طلایی، حسن (1392). مهر در ایران از آغاز تا صدر اسلام، تهران: سمت.
علیئی، میثم؛ همتی‌ ازندریانی، اسماعیل؛ ذال، محمدحسن؛ رایگانی، ابراهیم (1393). «بررسی تطبیقی تأثیرات فرهنگی و هنری تمدن عیلام بر امپراتوری هخامنشی»، در: هنر و فن، ش3، ص67-96.
غیبی، مژده؛ ویسی، الخاص (1394). «تجلی سه نمود حیوانی آناهیتا در افسانه‌های عامیانه ایرانی»، در: علوم ادبی، س5، ش7، ص113-138.
فردوسی، ابوالقاسم (1391). شاهنامه، به کوشش: جلال خالقی مطلق، تهران: انتشارات مرکز دائرة‌المعارف اسلامی، چاپ چهارم.
فرنبغ دادگی (1369). بندهش، ترجمه: مهرداد بهار، تهران: توس.
فرنو، بهروز؛ محمدی‌ محقق، اکرم (1384). منشأ فرهنگ، تمدن و هنر در بین‌النهرین کهن، جلد اول: سومریان نخستین، تهران: سوره مهر، چاپ اول.
کامرون، جورج (1365). ایران در سپیده‌دم تاریخ، ترجمه: حسن انوشه، تهران: علمی‌فرهنگی.
کخ، هایدماری (1382). «خداشناسی و پرستش در عیلام و ایران هخامنشی»، ترجمه: نگین میری، در: باستان‌پژوهی، ش11، ص39-46.
کرمی، ماندانا (1382). بررسی نقش زن در آثار عیلامی، استاد راهنما: علیرضا هژیری نویری، استاد مشاور: محمدرحیم صراف، پایان‌نامه کارشناسی‌ ارشد باستان‌شناسی، تهران: دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت‌ مدرس.
کریمر، س. (1340). الواح سومری، ترجمه: داوود رسایی، تهران: ابن‌سینا و فرانکلین.
کزازی، میرجلال‌الدین (1370). مازهای راز: جستارهایی در شاه‌نامه، تهران: نشر مرکز.
گروپ، جی. (1372). «مراسم تطهیر مذهبی عیلام»، ترجمه: محمدرحیم صراف، در: میراث ‌فرهنگی، ش8 و 9.
گویری، سوزان (1374). «پرستشگاه‌های آناهید در ایران»، در: چیستا، ش122 و 123، ص140-143.
مجیدزاده، یوسف (1386). تاریخ و تمدن عیلام، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
محمدی‌فر، یعقوب (1389). باستان‌شناسی و هنر اشکانی، تهران: سمت.
ملازاده، کاظم (1394). باستان‌شناسی ماد، تهران: سمت، چاپ دوم.
مهدی‌نیا چوبی، سید محسن؛ پیروز، غلام‌رضا؛ ستاری، رضا (1395). «تحلیل قیاسی مناظره «خسرو و ریدک» با «درخت آسوریک» بر اساس نظریه دیالوگیسم باختین»، در: مطالعات ایرانی، س15، ش30، ص169-186.
میرفخرایی، مهشید (1367). روایت پهلوی؛ متنی به فارسی میانه (پهلوی ساسانی)، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
نگهبان، عزت‌الله (1375). شوش، یا کهن‌ترین مرکز شهرنشینی جهان، تهران: انتشارات سازمان میراث ‌فرهنگی کشور، چاپ اول.
واندنبرگ، لویی (1345). باستان‌شناسی ایران باستان، ترجمه: عیسی بهنام، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
هرتسفلد، ارنست امیل (1354). تاریخ باستانی ایران بر بنیاد باستان‌شناسی، ترجمه: علی‌اصغر حکمت، تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
هینتس، والتر (1371). دنیای گم‌شده عیلام، ترجمه: فیروز فیروزنیا، تهران: علمی‌فرهنگی.
هینتس، والتر (1389). شهریاری عیلام، ترجمه: پرویز رجبی، تهران: ماهی، چاپ دوم.
هینتس، والتر (1392). داریوش و ایرانیان، ترجمه: پرویز رجبی، تهران: ماهی، چاپ چهارم.
Ackerman, Phyllis (1977). "Some Problems of Early Iconography" in: A Survey of Persian Art from Prehistoric Times to the Present, Tehran: Soroush Press, Vol. II, pp. 831-895.
Cameron, G. G. (1936). History of Early Iran, Chicago.
Cooper, J. C. )1968(. Illustrated Encyclopaedia of Traditional Symbols, London: Thames and Hudson.
De Miroschedji, P. )1981(. "La dieu Elamite aux serpents et aux eaux jaillissntes", Iranica Antiqua, Vol. XVL, pp. 3-35.
Edzard, D. O. )1965(. "Die Mythologie der Summer und Akkader" in: Götter und Mythen in Vorderen Orient, Stuttgart, pp. 17-140.
Graves, R. )1959(. New Larousse Encyclopedia of Mythology, London-New York.
Henkelman, W. M. (2008). The Other Gods Who Are: Studies in Elamite-Iranian Acculturation Based on the Persepolis Fortification Texts, Leiden.
Henkelman, W. M. (2011). "Farnaka’s Feast: Šip in Parsa and Elam", in: Elam and Persia, Edited by Javier Alvarez-Mon and Mark B. Garrison, Eisenbrauns.
Hinz, W. )1957-71(. "Goott" in Reallexikon des Assyriology und vorderasiatischen Archaologie,Vol. III, Berlin, pp. 546–547.
Hinz, W. )1964(. Das Reich Elam, Stuttgart.
James, E. O. )1963.( The Ancient Gods, New York.
 
 
تصویر شماره 2: گلدان متعلق به شوش آ با نقش مار (آمیه، 1384: 83)
 
تصویر شماره 1: اثر مهر با شکل نیمه‌انسان- نیمه‌مار (هینتس، 1383: 48)
 
 
 
تصویر شماره 4: نقش برجسته نقش رستم
(صراف، 1387: 88)
 
تصویر شماره 3: نقش برجسته کورانگون
(صراف، 1384: 158)
 تصویر شماره 6: اثر مهر استوانه‌ای با صحنه اساطیری مربوط به 2400 پیش از میلاد کشف‌شده از شوش مربوط به فردی طلاساز (بیانی، 1375: 89)
 
تصویر شماره 5: استل اونتاش گال معروف به استل ماری (صراف، 1384: 169)
 
تصویر شماره 8: مهر از جنس قیر کشف‌شده از شوش با نقش اجرام سماوی و درخت خرما
(طلایی، 1392: 101)
 تصویر شماره 7: اثر مهر استوانه‌ای با نقش خدای عیلامی پرچم به دست با هفت گوی؛ قرن 13 پیش از میلاد (پورادا، 1375: 46)
 
 
تصویر شماره 10: مجسمه الاهه ناروندی
(صراف، 1384: 150)
 تصویر شماره 9: مهر استوانه کشف‌شده از شوش با نقش خدایEa (باغبان کوچک، 1375: 192)