ازدواج با نزدیکان در منابع سده‌های نخستین اسلامی: خاستگاه، اهداف و میزان گستردگی آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ، دانشگاه تهران.

2 استادیار کروه تاریخ، دانشگاه تهران.

چکیده

بررسی‌های موجود در بیان زرتشتیان راجع به پیشینه و اجرای آیین ازدواج با نزدیکان یا خویدوده و انگیزه‌های پای‌بندی به آن، عموماً بر شواهدی از آثار تاریخ‌نگاری‌های یونانی و نوشته‌هایی از قلم غیرایرانیان و بر پایه مفاهیم به‌کاررفته در متون فقهی بازمانده به زبان پهلوی اتکا دارد. افزون بر منابع مزبور، سنت یادشده در منابع اسلامی نیز گزارش شده، اما تاکنون بررسی دقیقی از میزان همسانی در محتوا بین آثار این اندیشمندان با موضوعیت تاریخی و دینی در مقایسه با منابع زرتشتی انجام نشده است. این مقاله درصدد دریافت سه موضوع اساسی در دو گروه منابع برآمده است: ۱. خاستگاه اولیه رسم دیرین ازدواج با نزدیکان در تاریخ ایران؛ ۲. میزان گستردگی و نمودار فراوانی این آیین؛ ۳. اهداف و انگیزه‌های استمرار چنین خویشاوندی‌هایی در میان زرتشتیان. یادکرد این نکته ضروری است که با توجه به پیشینه اسطوره‌ای و تأکید متون فقهی زرتشتی و نمونه‌های گزارش‌شده از رواج این‌گونه خویشاوندی در منابع مختلف اسلامی اظهارنظر قطعی درباره شیوع گسترده و همگانی‌بودن چنین آیینی به‌آسانی میسر نیست.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Marriage with Close Relatives in the early Islamic texts: Origin, goals and its Extent

نویسندگان [English]

  • mohammad RABBANI 1
  • kolsoum ghazanfari 2
1 PhD Student of History. Tehran University. (Corresponding Author)
2 Assistant Professor.Department of History. Tehran University
چکیده [English]

Current Studies regarding the background and motives of kin marriage or xvedodah by zoroastrians are generally based on Greek historiography and writings of non- Persian figures and the concepts used in Pahlavi's jurisprudential texts. This practice, in addition to the mentioned sources, has also been reported in the Islamic texts. Yet, no detailed studies of the degree of consistency of the content between the works of these scholars and historical and religious significance has not been made compared with zoroastrain sources. This paper tries to find three basic issues in two resources groups:
1.The origin of the ancient tradition of next o kin marriage in Iran history
2.The extent and frequency of this practice
3.The goals and motives of the continuation of such kinship among the Zoroastrians.
But given the mythological background of Zoroastrian jurisprudential text and the reported cases of the spread of this kind of kinship in various Islamic sources, it is not easy to make a definitive statement about the widespread prevalence and popularity of such a ritual.

کلیدواژه‌ها [English]

  • kin marriage
  • xvedodah
  • Zoroastrians
  • Islamic sources
  • Pahlavic resources
ابن اعثم کوفی، محمد بن علی (1372). الفتوح، ترجمه: محمد بن احمد مستوفی هروی، تصحیح: غلام‌رضا طباطبایی مجد، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
ابن الجوزی، عبدالرحمن بن علی (1405). تلبیسابلیس، تحقیق: السید الجمیلی، بیروت: بی‌نا.
ابن الجوزی، عبدالرحمن بن علی (1412). المنتظمفیتاریخالامموالملوک، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، ج1.
ابن بابویه (صدوق)، محمد بن علی (1389). توحید، تصحیح: سید هاشم حسینی تهرانی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
ابن بابویه (صدوق)، محمد بن علی (1413). منلایحضرهالفقیه، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی، ج4.
ابن بابویه (صدوق)، محمد بن علی (بی‌تا). امالی، ترجمه: محمدباقر کمره‌ای، تهران: نشر کتابچی.
ابن رسته، احمد بن عمر (1365). اعلاقالنفیسة، ترجمه: حسین قره‌چانلو، تهران: امیرکبیر.
ابن قتیبه دینوری، عبداللّه بن مسلم (1992). المعارف، تحقیق: ثروت عکاشة، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، الطبعة الثانیة.
ابو یوسف انصاری، یعقوب بن ابراهیم (1382). الخراج، قاهره: المطبعة السلفیة و مکتبتها، الطبعة الثالثة.
بارتولومه، کریستیان (1337). زندرحقوقساسانی، ترجمه: ناصرالدین صاحب‌الزمانی، تهران: عطایی.
بغدادی، عبد القاهر بن طاهر (1408). الفرقبینالفرق، بیروت: دار الجیل، دار الافاق.
بلعمی، ابوعلی (۱۳۷۳-1378). تاریخبلعمی، تصحیح: محمد روشن، تهران: سروش/ البرز، چاپ سوم، ج1 و 2.
بیرونی، محمد بن احمد (1390).آثارالباقیةعنالقرونالخالیة، ترجمه: عزیزاللّه علی‌زاده، تهران: فردوس.
پیگولوسکایا، ن. (1377). شهرهای ایراندرروزگارپارتیانوساسانیان، ترجمه: عنایت‌اللّه رضا، تهران: علمی و فرهنگی.
تاریخسیستان (1381). تصحیح: محمدتقی بهار، بازخوانی: شهاب‌الدین ارجمندی، تهران: معین.
تجاربالاممفیاخبار ملوکالعربوالعجم (1373). تصحیح: رضا انزابی‌نژاد، یحیی کلانتری، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
ثعالبی، عبدالملک بن محمد (۱۳۶۸). تاریخثعالبی، ترجمه: محمد فضایلی، تهران: نقره،
ج1.
جاحظ بصری، عمرو بن بحر بن محبوب (1424). الحیوان، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الثانیة، ج5.
جعفری، علی‌اکبر (1378). «ازدواج با محارم در دین بهی»، در: چیستا، ش162-163، ص174-179.
حسنی رازی، سید مرتضی بن داعی (1364). تبصرةالعوام، تصحیح: عباس اقبال، تهران: اساطیر، چاپ دوم.
حسینی علوی، ابوالمعالی محمد (1376). بیانالادیان، تصحیح: سید محمد دبیر سیاقی، تهران: روزنه.
الخرسانی (ابن زنجویه)، حمید بن مخلد (1406).الاموال، تحقیق: شاکر زیب فیاض، بی‌جا: مرکز الملک فیصل للبحوث والدراسات الاسلامیة.
دادگی، فرنبغ (1380). بندهش، گزارش: مهرداد بهار، تهران: توس، چاپ دوم.
دریایی، تورج (1383). شاهنشاهیساسانی، ترجمه: مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس.
دریایی، تورج؛ ملک‌زاده، سودابه (139۴). «چرا کرتیر فراموش شد؟»، در: ایران‌نامه، س30، ش2، ص280-287.
دوشن گیمن، جی. (1375). دینایرانباستان، ترجمه: رؤیا منجم، تهران: فکر روز.
دینوری، احمد بن داود (1368). اخبارالطوال، ترجمه: محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی، چاپ سوم.
رجبی، پرویز (1387).هزاره‌هایگم‌شده، تهران: توس، چاپ سوم، ج5.
روایتآذرفرنبغفرخزادان (1384). تصحیح: حسن رضایی باغ‌بیدی، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
روایتپهلوی: متنیبهزبانفارسیمیانه(پهلویساسانی) (1368). گزارش: مهشید میرفخرایی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
زمخشری، محمود بن عمر (بی‌تا). الکشاف، تحقیق: عبدالرزاق المهدی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج4.
شاپور شهبازی، علی‌رضا (1379-1380). «افسانه ازدواج با محارم در ایران باستان»، در: باستان‌شناسیوتاریخ، س15، ش1-2، ص9-28.
شایستوناشایست: متنیبهزبانفارسیمیانه(پهلویساسانی) (1390). گزارش: کتایون مزداپور، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (139۵). المللوالنحل، تحقیق: محمد سید کیلانی، بیروت: دار المعرفة، الطبعة الثانیة، ج1.
طبرسی، احمد بن علی (1403). الاحتجاجعلیاهلاللجاج، تحقیق: محمدباقر خرسان، مشهد: نشر مرتضی، ج2.
طبری، محمد بن جریر (1387). تاریخالرسلوالملوک، بیروت: دار التراث، الطبعة الثانیة، ج1 و 2.
طبری، محمد بن جریر (1420). جامعالبیانفیتأویلالقرآن (تفسیر الطبری)، تحقیق: احمد محمد شاکر، بیروت: مؤسسة الرسالة، ج24.
طوسی، محمد بن حسن (1425). کتابالغیبة، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة، الطبعة الثالثة.
فخرالدین رازی، محمد بن عمر (1421).التفسیرالکبیر: مفاتیحالغیب، بیروت: دار الکتب العلمیة، ج31.
کتابسومدینکرد (1381). گزارش: فریدون فضیلت، تهران: انتشارات فرهنگ دهخدا، دفتر یکم.
کتابی، احمد (1379). «زناشویی با خویشاوندان بسیار نزدیک در ایران باستان»، در: نامه علوم اجتماعی، ش16، ص167-192.
کریستن سن، آرتور (1368).ایراندرزمانساسانیان، ترجمه: رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب، چاپ ششم.
کلینی رازی، محمد بن یعقوب (1407). الکافی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، محمد آخوندی، تهران: دار الکتب الاسلامیة، ج7.
لوکونین، ولادیمیر گریگورویچ (1372). تمدنایرانساسانی، ترجمه: عنایت‌الله رضا، تهران: علمی فرهنگی، چاپ سوم.
متونپهلوی:یادگارزریران (1371). گردآورنده: جاماسب جی دستور منوچهر جی جاماسب آسانا، گزارش: سعید عریان، تهران: کتاب‌خانه ملی جمهوری اسلامی.
مسعودی، علی بن حسین (1374). مروجالذهب، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی فرهنگی، چاپ پنجم، ج1.
مظاهری، علی‌اکبر (1373). خانوادهایرانیدردورانپیشازاسلام، ترجمه: عبدالله توکل، تهران: قطره.
مفید، محمد بن نعمان (1413). الاختصاص، قم: نشر کنگره شیخ مفید.
مقدسی، مطهر بن طاهر (1386). البدأوالتاریخ، ترجمه: محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه، چاپ سوم، ج1-3.
نهایةالاربفیاخبارالفرسوالعرب (1375).تصحیح: محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: نشر انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ویدنگرن، گئو (1377). دین‌هایایران، ترجمه: منوچهر فرهنگ، تهران: آگاهان دیده.
ویسهوفر، یوزف (1378). ایرانباستان، ترجمه: مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس، چاپ سوم.
یارشاطر، احسان؛ و دیگران (1368). تاریخایران (پژوهش دانشگاه کمبریج)، گردآورنده: جی. آ. بویل، ترجمه: حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، ج3، قسمت اول.
یارشاطر، احسان؛ و دیگران (1380). تاریخایران (پژوهش دانشگاه کمبریج)، گردآورنده: جی. آ. بویل، ترجمه: حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، چاپ دوم، قسمت دوم.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب (1378). تاریخیعقوبی، ترجمه: محمدابراهیم آیتی، تهران: علمی فرهنگی، چاپ هشتم، ج1.
Benvenist, Emil (1932). "Les Classes sociales dans la tradition avestique", in: Journal Asiatique, pp. 117-134.
Brosius, Maria (1996). Women in Ancient Persia, Oxford and New York: Oxford University Press.
Gnoli, Gerardo (1987). "MAGI", in: Encyclopaedia of Religion, Edited by Mircea Eliade, New York: Macmillan Publishing Company, Vol. 9, pp.79-81.
Katrak, Jamshid Cawasji (1965). Marriage in Ancient Iran, Bombay.
Rapp, Adolf (1866). "Die Religion und sitte der perser und ubrigen Iranier nach den grichschen und romischen quellen", Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft, vol. 20, No. 1, pp. 49-140.
Sanjana, Dastur Darab Peshotan (1988). The Alleged Practice of Next of Kin Marriage in Old Iran, London.
Skjaervo, Prods Oktor (2012). "Kartir", in: Encyclopaedia Iranica, online edition, available at: www.iranicaonline.org
Spiegel, Friedrich (1878). Iranische Altertumskunde, Leipzig, Vol. 3.
Strabo (1969). The Geography of Strabo, Translation by Horace Leonard Jones, Harvard University Press, Vol. 7.
The History of Herodotus (1890). (Paralle English-Greek), English translation: G. C. Macaulary, Pub.Macmilian, London and New York, book 3.
The Matikan E Hazar Datastan or the Digest of a Thousand Point of Law (1937).Translated with Introduction, Glossary and Index by Sohrab Jamshedjee Bulsura, Bombay Vol. 1 (MHD).
West, E. W. (1882). The Meaning of Khvatuk or Khvatudad-das, Pahlavi Text 2, Oxford