زروان‌باوری در کیش مانوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ ایران قبل از اسلام، دانشگاه آزاد، واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران

2 استادیار گروه تاریخ دانشگاه تهران، تهران، ایران

3 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه آزاد اسلامی، شاهرود، ایران

چکیده

پیدایش و گسترش شتابان کیش نوظهور مانوی در سده سوم میلادی با استفاده از ابزارهای متعدد و متنوع تبلیغ دینی که حاصل نبوغ پدیدآورنده‌اش بود، نه‌تنها قلمرو شاهنشاهی ساسانی بلکه بخش‌هایی از سرزمین‌های امپراتوری روم در شرق و در مجاورت مرزهای ایران‌شهر و قسمت‌هایی از آسیای میانه، چین و شبه‌جزیره عرب را نیز در بر گرفت. یکی از شیوه‌های اثرگذار تبلیغی ‌مانی و جانشینانش بهره‌گرفتن از باورهای شایع و رایج توده مردم و یکسان‌انگاری با آنها بود. باورهای آیین زروانی در قالب آموزه‌های دینی زردشتی، در اغلب نواحی فلات ایران، با اقبال در بین مردم مواجه شده بود. مانی با فراست از این ظرفیت برای باورپذیرکردن آموزه‌های کیش خود استفاده کرد. مبانی زروان‌باوری را می‌توان مشخصاً در اصل دوبُنی یا ثنویت و نیز اعتقاد به سه دور زمانی در کیش مانوی جست‌وجو کرد. همین‌طور پاره‌ای از پایه‌های اخلاقی محل توجه مانویان از باورهای زروانی متأثر بوده است. از سوی دیگر، نفوذ باورهای زروانی در کیش مانوی به ‌شکلی حتی به تقسیمات سازمان دینی آن نیز راه یافته بود، اگرچه تعابیری در برخی متون متأخر مانوی هست که به ‌نظر می‌رسد پیروان این کیش بعدها از اعتقادات زروانی اسلاف خود، نظیر باور به هم‌ریشه‌بودن اصل خیر و شر (اهورمزدا و اهریمن)، توبه کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Zurvanism in Manichaean Creed

نویسندگان [English]

  • vahid asadi 1
  • Rūzbih Zarrīnkūb 2
  • Mirzamohamad Hassani 3
1 PhD Student in Pre-Islamic Iran History, Azad University, Science and Research Branch, Tehran, Iran
2 Assistant Professor of History, University of Tehran, Tehran, Iran
3 Assistant Professor of History, Islamic Azad University, Shāhrūd, Iran
چکیده [English]

The advent and rapid expansion of the emerging Manichaean creed in the third century AD using numerous and varied tools of religious propaganda that resulted from the genius of its creator, covered not only the Sassanid Empire’s territory but also parts of the Roman Empire in the east and near the borders of Iran, parts of China and Central Asia as well as Arabian Peninsula. One of the most effective methods of propaganda of Mani and his successors was to take advantage of the common beliefs of the masses and identify with them. The beliefs of the Zurvanism in the form of Zoroastrian religious teachings were popular among the people in most parts of the Iranian plateau. Mani cleverly used this capacity to make his teachings believable. The foundations of Zurvanism can be traced specifically in the principle of duality or dualism, as well as the belief in three time cycles in Manichaeism. Also, some of the moral foundations considered by Manichaeans have been influenced by Zurvani beliefs. On the other hand, the influence of Zurvani beliefs in Manichaeism had somehow even penetrated the divisions of its religious organization, although there are expressions in some later Manichaean texts that show the followers of this religion later repented of Zurvani beliefs of their predecessors, such as the belief in the common root of Good and Evil, Ahūrā Mazdā and Ahrīman.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Zurvan
  • Zurvanism
  • Mani
  • Manichaean Creed
  • Manichaeans
ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق (1381). الفهرست، ترجمه و تحشیه: محمدرضا تجدد، تهران: اساطیر.
ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد (1377). آثار الباقیة، ترجمه: اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر، چاپ چهارم.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1381). اسطوره آفرینش در آیین مانی، تهران: کاروان.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1388). تعلیقات زبور مانوی، برگردان متن قبطی: س. آر. سی. آلبری، با همکاری: هوگو ایبشر، برگردان فارسی: ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: اسطوره.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1393). «مانی و دین او»، در: تاریخ جامع ایران، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج4، ص585-638.
اکبری مفاخر، آرش (1387). «اهریمن‌پرستی زروانی و نمونه‌های بازمانده از آن»، در: نامه ایران باستان، س8، ش1-2، ص21-39.
اکبری مفاخر، آرش (1389). درآمدی بر اهریمن‌شناسی ایرانی، تهران: ترفند.
امریک، ر. (1389). «آیین بودایی در میان اقوام ایرانی»، ترجمه: حسن انوشه، در: تاریخ ایران کمبریج، تهران: امیرکبیر، چاپ پنجم، ج3، قسمت 2، ص397-415.
اوستا (1389). گزارش و پژوهش: جلیل دوست‌خواه، تهران: مروارید، ج2، چاپ پانزدهم.
آذرفرنبغ فرخ‌زادان (1376). ماتیکان گجستک ابالیش، ترجمه: ابراهیم میرزای‌ ناظر، تهران: هیرمند.
آموزگار، ژاله (1392). تاریخ اساطیری ایران،تهران: سمت، چاپ پانزدهم.
بال، وارویک؛ وایت‌هاوس، دیوید (1356). «کلات حیدری»، ترجمه: حسین بختیاری، در: بررسی‌های تاریخی، س12، ش1، ص53-66.
بویس، مری (1384 الف). «زندگی‌ مانی و سیر گسترش مانویت»، در: شناخت آیین مانی، ترجمه و تحقیق: امید بهبهانی، تهران: بندهش، ص12-33.
بویس، مری (1384 ب). بررسی ادبیات مانوی در متن‌های پارتی و پارسی میانه، ترجمه: امید بهبهانی و ابوالحسن تهامی، تهران: بندهش.
بویس، مری (1386). فهرست واژگان ادبیات مانوی در متن‌های پارسی میانه و پارتی، ترجمه: امید بهبهانی و ابوالحسن تهامی، تهران: بندهش.
بهار، مهرداد (1388). نگاهی به تاریخ و اساطیر ایران باستان، تحریر: سیروس شمیسا، تهران: علمی.
بهار، مهرداد (1391). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگه، چاپ نهم.
تقی‌زاده، سیّد حسن (1379). مانی و دین او، تهران: فردوس.
جلالی نائینی، محمدرضا (1362). تعلیقات بر توضیح الملل، تحریر نو و ترجمه: مصطفی خالق‌داد هاشمی، مقدمه، حواشی، تصحیح و تعلیقات: سید محمدرضا جلالی نائینی، بی‌جا: اقبال، ج1.
جلالی نائینی، محمدرضا (1384). ثنویان در عهد باستان، تهران: طهوری.
چیان، کونگ (1372). «غارهای مانوی مکشوف در تُرفان»، ترجمه: ابوالقاسم اسماعیل‌پور، در: کلک، ش43-44، ص11-14.
حسنی، میرزامحمد (1396). مسجد سنگی داراب: بررسی تاریخی، تهران: طهوری.
دریایی، تورج (1392). شاهنشاهی ساسانی، ترجمه: مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس، چاپ ششم.
رضایی باغ‌بیدی، حسن (1378). «سرودی مانوی به زبان پارتی»، در: نامه فرهنگستان، س4، ش2، ص50-61.
زبور مانوی (1388). برگردان متن قبطی: س. آر. سی. آلبری، با همکاری: هوگو ایبشر، برگردان فارسی: ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: اسطوره.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1377). تاریخ مردم ایران قبل از اسلام، تهران: امیرکبیر، چاپ پنجم، ج1.
زنر، آر. سی. (1388). زروان یا معمای زرتشتی‌گری، ترجمه: تیمور قادری، تهران: مهتاب.
شاپور شهبازی، علی‌رضا (1389). تاریخ ساسانیان: ترجمه بخش ساسانیان از کتاب تاریخ طبری و مقایسه آن با تاریخ بلعمی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
شاکد، شائول (1387). تحول ثنویت، ترجمه: احمد قائم‌مقامی، تهران: ماهی.
شروو، پرادز اکتو (1396). عناصر ایرانی در کیش مانوی، ترجمه: محمد شکری فومشی، تهران: طهوری.
شکری فومشی، محمد (1396). «طرح مقدماتی برای نگارش تاریخ ادبیات مانوی؛ بازخوانی برخی محورها»، در: اسطوره بنیادها؛ ارج‌نامه ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق، به کوشش: محمد شکری فومشی، با همکاری: سمیرا نیک‌نوروزی و میثم محمدی، تهران: چشمه، ص78-97.
شکند گمانیک ویچار (1325). ترجمه: صادق هدایت، تهران: جاویدان، چاپ دوم.
شهرستانی، محمد بن عبد الکریم (1264). الملل والنحل، تحقیق: محمد بدران، قم: الشریف الرضی، الطبعة الثالثة، ج1.
عربستانی، مهرداد (1383). «سلسله‌مراتب دینی در میان صابئین مندایی»، در: اخبار ادیان، ش7، ص66-73.
قریب، بدرالزمان (1369). «عیسی از دیدگاه مانی»، در: چیستا، س7، ش8، ص1002-1008.
قریب، بدرالزمان (1378). «خدای دین مزدیسنان در یک متن مانوی»، در: نامه فرهنگستان، س4، ش2، ص21-26.
کریستن‌سن، آرتور امانوئل (1388). مزداپرستی در ایران قدیم، ترجمه: ذبیح‌الله صفا، تهران: هیرمند.
کرینبروک، فیلیپ (1393). «دین زردشتی در دوره ساسانی»، در: تاریخ جامع ایران، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج4، ص487-529.
کفالایا (نسخه برلین) (1395). ترجمه: هانس یاکوب پولاتسکی و الکساندر بولیگ، برگردان تطبیقی به فارسی: مریم قانعی و سمیه مشایخ، تهران: طهوری.
کلیم‌کایت، هانس یواخیم (1384). هنر مانوی، ترجمه: ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: اسطوره.
محمدی ملایری، محمد (1374). فرهنگ ایرانی پیش از اسلام و آثار آن در تمدن اسلامی و ادبیات عربی، تهران: توس.
مشکور، محمدجواد (1345 الف). «دین مانی 2»، در: وحید، س3، ش11، ص943-950.
مشکور، محمدجواد (1345 ب). «دین مانی»، در: وحید، ش35، ص827-836.
مشکور، محمدجواد (1377). خلاصه ادیان در تاریخ دین‌های بزرگ، تهران: شرق، چاپ ششم.
معمارزاده، محمد (1388). «نقاشی مانویان»، در: کتاب ماه هنر، ش130، ص30-37.
معین، محمد (1371). فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر، چاپ هشتم، ج1.
موله، ماریژان (1391). ایران باستان، ترجمه: ژاله آموزگار، تهران: توس، چاپ ششم.
مینوی خرد (1385). ترجمه: احمد تفضلی، به کوشش: ژاله آموزگار، تهران: توس، چاپ چهارم.
نیولی، گراردو (1390).از زرتشت تا مانی، ترجمه: آرزو رسولی، تهران: ماهی.
وامقی، ایرج (1365). «یک متن مانوی»، گردآوری: فریدون جنیدی، در: نامه فرهنگ ایران، دفتر دوم، ص91-120.
وامقی، ایرج (1378). نوشته‌های مانی و مانویان، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
ویدن‌گرن، گئو (1377). دین‌های ایران، ترجمه: منوچهر فرهنگ، تهران: آگاهان ایده.
ویدن‌گرن، گئو (1387). مانی و تعلیمات او، ترجمه: نزهت صفای اصفهانی، تهران: مرکز، چاپ سوم.
ویدن‌گرن، گئو (1389). «آیین مانوی و زمینه ایرانی آن»، ترجمه: حسن انوشه، در: تاریخ ایران کمبریج، تهران: امیرکبیر، چاپ پنجم، ج3، قسمت 2، ص417-446.
ویدن‌گرن، گئو (1395). جان‌مایه ایرانی از آغاز تا اسلام، ترجمه: شهناز نصراللهی، آبادان: پرسش.
یعقوبی، احمد بن اسحاق (1382). تاریخ یعقوبی، ترجمه: محمد ابراهیم آیتی، تهران: علمی‌فرهنگی، چاپ نهم، ج1. 
Ball, W. (1986). "Some Rock-Cut Monuments in Southern Iran", in: IRAN, Vol. 24.
Bevan, A. A. (1980). "Manichaeism", in: Encyclopedia of Religion and Ethics, Vol. 6.
Gardner, I.; Lieu, S. N. C. (2004). "Manichaean Texts from the Roman Empire", in: New York: Cambridge University Press.
Gnoli, Gh. (1987 a). "Mani", in: Encyclopedia of Religion, vol. 9.
Gnoli, Gh. (1987 b). "Manichaeism", in: Encyclopedia of Religion, second edition, Vol. 8.
Gnoli, Gh. (2005). "Manichaeism", in: Encyclopedia of Religion, second edition, Vol. 8.
Hutter, M. (2005). "Manichaeism in Iran", in: Encyclopedia of Religion, second edition, Vol. 8.
Lieu, S. N. C. (2005). "Manichaeism in Roman Empire", in: Encyclopedia of Religion, second edition, vol. 8.
Piras, A. (2005). "Mani", in: Encyclopedia of Religion, second edition, Vol. 8.
Sundermann, W. (2003). "The Zoroastrian and the Manichaean demon Az", in: Paitimana. Essays in Iranian, Indo-European and Indian Studies in Honor of Hanns-Peter Schmidt, vol. 1-2, ed. Siamak Adhami, California.
Van Oort, Johannes (2005). "Manichaeism and Christianity", in: Encyclopedia of Religion, second edition, vol. 8.