رسالت‌شناسی الیاس در ادیان ابراهیمی

قرآن کریم.

کتاب مقدس (2009). ترجمه قدیم، بی‌جا: انتشارات اسلام.

آلوسی، سید محمود (1415). روح ‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: علی عبد الباری عطیه، بیروت: دارُ الکتب العلمیة، الطبعة الاولی.

ابن ‌اثیر جزری، عزالدین ابوالحسن علی ‌بن محمد (بی‌تا). الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر.

ابن ‌عساکر، علی (بی‌تا). تاریخ مدینة دمشق، عمان: دار البشیر.

ابن‌ کثیر، اسماعیل ‌بن عمر (بی‌تا). تفسیر القرآن العظیم، بیروت‌: دار الفکر.

اربلی، علی‌ بن عیسی (1382). کشف ‌الغمة، ترجمه و شرح: علی بن حسین زواره‌ای، تهران: انتشارات إسلامیه، چاپ ‌سوم.

اشتاین سالتز، آدین (1384). سیری در تلمود، ترجمه: باقر طالبی ‌دارابی، قم: انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، چاپ دوم.

انترمن، آلن (1385). باورها و آیین‌های یهودی، ترجمه: رضا فرزین، قم، انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، چاپ اول.

بحرانی، سید هاشم (1416). البرهان فی تفسیر القرآن، تحقیق: قسم الدراسات الاسلامیة، قم: مؤسسة البعثة، چاپ ‌اول.‌

بحرانی، سید هاشم (1427). بهجة ‌النظر فی إثبات الوصایة والامامة للأئمة الاثنی عشر، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس ‌رضوی، چاپ ‌دوم.

بلاغی ‌نجفی، محمدجواد (1420). آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، قم: بنیاد بعثت، چاپ ‌اول.

جوادی ‌آملی، عبدالله (1382). تفسیر تسنیم، قم: إسراء، ج5.

جوادی‌ آملی، عبدالله (1389). تفسیر موضوعی قرآن کریم: سیره پیامبران در قرآن، تحقیق: علی اسلامی، قم: اسراء، چاپ ‌پنجم، ج6 و 7.

حر عاملی، محمد بن حسن (1362). الایقاظ من الهجعة بالبرهان علی الرجعة، تهران: نوید، چاپ ‌اول.

حمامی لاله‌زار، یونس (1381). «گاه‌شمار شخصیت‌ها و وقایع تاریخ یهود طبق کتاب مقدس (2)»، در: افق بینا، س4، ش17، ص28-30.

دائرةالمعارف کتاب مقدس (1380). ترجمه: بهرام محمدیان و دیگران، تهران: انتشارات سرخدار، چاپ ‌اول.

ذهبی، حسین (1381). التفسیر والمفسرون، قاهره: دار الکتب الحدیثة.

راوندی، قطب‌الدین (1409). قصص ‌الأنبیاء علیهم‌ السلام، مشهد: مرکز پژوهش‌های اسلامی، چاپ ‌اول.

زمخشری، محمود بن عمر (بی‌تا). الکشاف، تصحیح: مصطفی حسین ‌احمد، بیروت: دار الکتاب العربی.

سیوطی، جلال‌الدین (1404). الدرُّ المنثور فی تفسیر المأثور، قم: کتاب‌خانه آیت‌الله مرعشی ‌نجفی.

شوکانی، محمد بن علی (بی‌تا). فتحُ‌ القدیر، بیروت‌- ‌دمشق: دار ابن‌ کثیر و دار کلم ‌الطیب، الطبعة الاولی.

شولم، گرشوم (1385). جریانات بزرگ در عرفان یهودی، ترجمه: فهیم‌الدین رادمهر، تهران: انتشارات نیلوفر، چاپ ‌اول.

صادقی‌ تهرانی، محمد (1365). الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم: انتشارات فرهنگ اسلامی، چاپ ‌دوم.

صاوی، احمد بن محمد (بی‌تا). حاشیة الصاوی علی تفسیر الجلالین، بیروت: دار الکتب العلمیة.

طباطبایی، سید محمدحسین (1374). المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: سید محمدباقر موسوی ‌همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ ‌پنجم.

طبرسی، فضل‌ بن حسن (1372). مجمع ‌البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو، چاپ ‌سوم.

طیب، سید عبدالحسین (1378). اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران:‌ انتشارات اسلام، چاپ ‌دوم.

فرای، نورتروپ (1388). رمز کل: کتاب مقدس و ادبیات، ترجمه: صالح حسینی، تهران: انتشارات نیلوفر، چاپ ‌دوم.

فیض ‌کاشانی، محمد‌محسن (1406). الوافی، اصفهان: کتاب‌خانه امام أمیرالمؤمنین علیj.

قائمی‌نیا، علی‌رضا (1389). بیولوژی نص: نشانه‌شناسی و تفسیر قرآن، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ ‌اول.

قرطبی، محمد بن احمد (1364 الف). الجامع لأحکام القرآن، تهران: انتشارات ناصرخسرو، چاپ ‌اول.

قرطبی، محمد بن احمد (1364 ب). تفسیر قرطبی، تهران: انتشارات ناصرخسرو، چاپ ‌اول.

کتاب‌هایی از عهد عتیق (کتاب‌های قانون ثانی) (1391). ترجمه: پیروز سیار، تهران: نشر نی، چاپ ‌هشتم.

کرینستون، جولیوس (1377). انتظار مسیحا در آیین یهود، ترجمه: حسین توفیقی، قم: انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، چاپ ‌اول.

کلینی، محمد بن یعقوب‌ (1407). الکافی، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ ‌چهارم.

کُهن، راب ابراهام (1382). گنجینه‌ای از تلمود، تهران: اساطیر، چاپ ‌اول.

لئون دوفور، گزاویه (1996). فرهنگ عهد جدید، ترجمه: کانون یوحنای رسول، تهران: انتشارات کانون یوحنای رسول، بازنشر در: www.irancatholic.com.

ماسون، دنیز (1385). قرآن و کتاب مقدس: درون‌مایه‌های مشترک، ترجمه: فاطمه‌سادات تهامی، تهران: نشر سهروردی، چاپ ‌اول.

مجلسی، محمدباقر (1385). مرآة ‌العقول فی شرح اخبار آل ‌الرسول، تهران: دار الکتب الاسلامی.

مجلسی، محمدتقی (1414). لوامع صاحبقرانی مشهور به شرح فقیه، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چاپ ‌دوم.

مسعودی، علی ‌بن حسین (1384). إثبات الوصیة لعلی ‌بن أبی ‌طالب j، قم: انتشارات انصاریان.

مصطفوی، حسن (1380). تفسیر روشن، تهران: مرکز نشر کتاب، چاپ ‌اول.

مکارم ‌شیرازی، ناصر؛ و دیگران (1374). تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ ‌اول.

نیشابوری، نظام ‌الدین حسن ‌بن محمد (1416). تفسیر غرائب ‌القرآن و رغائب ‌الفرقان، تحقیق: شیخ زکریا عمیرات، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاولی.

نیلی ‌نجفی، سید بهاءالدین علی ‌بن عبدالکریم (1426). سرور أهل الایمان فی علامات ظهور صاحب‌ الزمان عجل‌ الله ‌تعالی ‌فرجه‌ الشریف، قم: دلیل ما، چاپ ‌اول.

هاکس، جیمز (1383). قاموس کتاب مقدس، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ ‌دوم.

"Elijah", in: Encyclopaedia Judaica (2006). Second Edition, Jerusalem, vol. 6, pp. 331-337.

1. منسوب به تشبه، منطقه‌ای در جبل‌عاد (منطقه‌ای کوهستانی در شرق اردن)؛ دائرةالمعارف کتاب مقدس، 1380: 778 و 782.
2. وی از ذریه ابراهیمj است: «وَ تِلْک حُجَّتُنَا ءاتَینَاها اِبْراهِیمَ عَلَی قَوْمِهِ ... وَ مِنْ ذریتِهِ ... وَ زَکرِیا وَ یحْیی وَ عِیسَی و اِلْیاسَ» (انعام: 83-85). برای آگاهی بیشتر نک.: جوادی ‌آملی، 1382: 7/274. مجلسی می‌گوید: «ابن‌عباس و اکثر مفسرین بر این باورند که الیاس از انبیای بنی‌اسرائیل و از اولاد هارون‌ بن عمران است» (مجلسی، 1385: ‌3/‌28). برای آگاهی بیشتر نک.: طبرسی، 1372: 4/۵۱۰. از مورخان: ابن‌اثیر جزری، بی‌تا:  ۱/212 و 160.  به دلیل آیات  ۸۴-۸۵  انعام  و بازگشت ضمیر «مِنْ ذُرّیتِهِ» به ابراهیم یا نوح، الیاس نواده یکی از این ‌دو پیامبر به ‌شمار می‌رود.

3. برخی گفته‌اند: «کلٌّ مِنَ اَلصّالِحِینَ» یعنی همه آنها از انبیا و رسولان هستند (قرطبی، 1364 الف: ‌7/33). چنان‌که برخی دیگر از مفسران ذیل آیه  ۱۳۰  بقره  که درباره ابراهیمj می‌فرماید: «إِنَّهُ فِی اَلْآخِرَةِ لَمِنَ اَلصّالِحِینَ» معتقدند مراد از صالحان در این آیه کسانی نیستند که شایستگی رحمت عامّه خدا یا رحمت ویژه مؤمنان یا ولایت و سرپرستی از سوی خدا را دارند، بلکه مقصود مقامی است که رحمت الاهی آنان را در بر می‌گیرد و این همان امنیت مطلق از عذاب الاهی است و چنین مقامی خود دارای مراتبی است (طباطبایی، 1374: ۱/304-305).

4. زکریا، یحیی، عیسی و إلیاس از پیامبرانی بودند که در زهد و بی‌اعتنایی به دنیا، علاوه بر مقام نبوت و رسالت، نمونه بودند. جمله «کلٌّ مِنَ الصَّالِحِینَ» بعد از ذکر نام آنها اشاره به همین حقیقت است؛ مکارم‌ شیرازی و دیگران، 1374: ‌5/330.

5. بنا بر این آیه که به فاصله 4 آیه از بیان ویژگی صالح‌بودنِ (مقام شایسته) الیاس آمده، وی دارای کتاب بوده است؛ گرچه مورخانی چون ابن‌اثیر وی را فقط تبیین‌گرِ کتب قبلی مثل تورات می‌شمرند (نک.: ابن‌اثیر جزری، بی‌تا: 1/212؛ ابن‌عساکر، بی‌تا: 9/206). هاکس نیز همین ‌دید را دارد: «الیاس نبی صاحب کتاب نبود؛ زیرا به هیچ ‌وجه خبری از نویسندگی او جز نامه‌ای که به یهورام (پادشاه یهودا) نوشت، نیست (هاکس، 1383: ‌145) اما با توجه به ظاهر آیه یادشده، الیاس نبی دارای کتاب بوده و اصل کتاب‌داشتن وی ‌انکارناپذیر است. آنچه درخور بحث است، محتوای کتاب است که آیا نشانه شریعت جدید است یا مجموعه‌ای است از احکام برای زنده‌کردن تورات؛ چنان‌که این ‌معنا را ظاهر آیه 87 بقره نیز تأیید می‌کند: «وَ لَقَدْ آتَینَا مُوسَی الْکتَابَ وَ قَفَّینا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ»؛ «ما به موسی کتاب دادیم و بعد از او، پیامبرانی پشت ‌سرِ هم فرستادیم». جوادی آملی می‌نویسد: «خدای‌ سبحان پس از موسیj پیاپی پیامبرانی فرستاد؛ از این‌رو برای بنی‌اسرائیل عذری باقی نمانده، نمی‌توانند نداشتن پیامبر و قطع رابطه خویش با عالم غیب را بهانه کنند. پیامبرانی که پس از حضرت موسی و پیش از عیسای مسیح آمدند، مانند داوود، سلیمان، الیاس، الیسع، ذوالکفل، یونس، زکریا و یحییj رسول بودند، یعنی جبرئیل بر آنان نازل شده و با زبان وحی با آنان سخن می‌گفت، لیکن همه عامل به تورات و مبلّغ آن بودند» (جوادی ‌آملی، 1382: ‌5/443). بدین‌ترتیب ظاهراً گزینه دوم صحیح به نظر می‌رسد و بنابراین، اختلافی بین ظاهر آیه و کلام مورخان نیست.

6. در قرآن‌ کریم فقط به افراد خاصی سلام داده شده است. عبدالحسین طیب در اطیبُ ‌البیان فی تفسیر القرآن مدعی است سلام در قرآن مختص معصومان است و در هیچ ‌کجای قرآن به پیروان معصومان سلام نشده است (طیب، 1378: ‌11/189). اما برخی متأخران در اثبات اینکه الیاسین همان الیاس است، گفته‌اند: پس از آیه «سلام علی الیاسین» به فاصله یک آیه می‌فرماید: «اِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِینَ»، لذا بازگشت ضمیر مفرد به الیاسین، دلیل بر این است که مراد الیاس است. دلیل دیگر اینکه آیات چهارگانه‌ای که در پایان ماجرای الیاس آمده، عیناً همان آیاتی است که در پایان داستان نوح و ابراهیم و موسی و هارونj نیز آمده است و هنگامی ‌که این‌ آیات را کنار هم قرار می‌دهیم، می‌بینیم سلامی که از سوی خداوند در این آیات ذکر شده، به همان پیامبری است که در صدر سخن آمده است (مکارم ‌شیرازی و دیگران، 1374: ‌19/‌146-145). کلام زمخشری و فخر رازی نیز صِرف ادعا است و شاهدی بر آن وجود ندارد.

7. و در ادامه می‌فرماید: «فَکذَّبُوهُ فَإِنهَّمْ لَمُحْضَرُونَ * إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ».

8. سید هاشم بحرانی در تفسیر خود نقل می‌کند: «سَأَلَ رَجُلٌ اَعْرابِیاً عَنْ نَاقَةٍ وَاقِفَةٍ فَقَالَ لِمَنْ هَذِهِ النَّاقَةُ الْوَاقِفَةُ؟ فَقَالَ الْاَعْرَابِی: اَنَا بَعْلُهَا وسُمِّی الرَّبُّ بَعْلاً» (بحرانی، 1416: ‌4/‌33)؛ «بعل» اسمی کنعانی است و خدای آفتاب بود، همچنان‌ که عشتاروت، خدای ماده مهتاب بود (هاکس، 1383: 180، ذیل «بعل»)؛ نیز نام فرشته‌ای است (نک.: قرطبی، 1364ب: ۱۵/۷۷). 

9. مثلاً گفته شده شیطان داخل بعل می‌رفته و شریعت باطل را به مردم القا و آنها را گمراه می‌کرده است؛ بدین‌‌صورت که خادمان آن بت، صدای شیطان را می‌شنیده و آن ‌را حفظ کرده و به مردم «بک» لبنان یاد می‌داده‌اند؛ لذا به این منطقه «بعلبک» می‌گویند (طبرسی، 1372: ‌8/‌457؛ زمخشری، بی‌تا: ‌4/‌60). فخر رازی به داخل‌شدن شیطان به درون بعل و صحبت‌کردن آن از داخل بعل اشکالاتی وارد کرده که نظام‌الدین نیشابوری در تفسیر غرائب ‌القرآن و رغائب ‌الفرقان (‌5/‌574) آن‌ را نقد کرده است.

10. نام وی بنا بر تقریر یونس حمامی ‌لاله‌زار (استاد معارف دینی کلیمیان ایران)، اَحاَو بوده و هم‌زمان با سلطنت اَسا و یهوشافاط است (حمامی لاله‌زار، 1381: 28).

11. در کتاب مقدس عبری، ایزابل (Jezebel) قاتل انبیا بوده است؛ نک.: اول پادشاهان، 13: 18.

12. عن ابن ‌عباس فی حدیث طویل یقول فیه: «إن الیاسj نزل فاستخفی عند أم یونسj ستة أشهر، ثم عاد الی مکانه فلم یلبث الّا یسیرا حتی مات ابنها حتی فطمته، فعظمت مصیبتها، فخرجت فی طلب الیاس و رقت الجبال حتی وجدت الیاس، فقالت: انی فجعت بابنی و قد ألهمنی اللّه ان استشفع بک لیحیی لی ابنی، ... فرفع یدیه (الیاس) بالدعاء واجتهد حتی أحیی اللّه لقدرته یونس، فلما عاش انصرف الیاس و لما صار ابن اربعین سنة أرسله الی قومه» (حر عاملی، 1362: 229).

13. نک.: دوم پادشاهان، 1: 9-14. از نکات جالب، بهره عیسیj از این واقعه است. حواریان عیسی در ایام نزدیک به صعود به عیسی پیشنهاد می‌کنند که اگر می‌خواهی فرمان دهیم آتش از آسمان فرود آید و دشمنان را بسوزاند؛ اما عیسی نپذیرفت و آنان را نکوهید (نک.: لوقا، 9: 51-55). عیسیj تلویحاً به پیروانش می‌گوید برای نجات آمده است نه عذاب.

14. اشاره به قحطی شدید: اول پادشاهان، 2: 18.

15. تفصیل استغاثه وی را در اول پادشاهان، 18: 41-46 ببینید.

16. برخی از ادعیه منسوب به الیاس را می‌توان در منابع شیعی به ‌طور عام (مانند: کلینی، 1407: 1/228)، و نزد اهل‌ سنت به‌ویژه هنگام نقل تاریخ وقایع در مواجهه با احاب و داستان مباهله باز جست (مانند: ابن‌کثیر، بی‌تا: 1/339).

[17]. رئیس نصارا در علم، و جاثلیق برتر و بالاتر از او است.

18. و پیش‌تر با این عبارت آمده است که: «و چون خداوند اراده نمود که ایلیا را در گردباد به آسمان بالا بَرد ...» (دوم پادشاهان، 1: 2).

[19]. برای اطلاع از نمونه‌ای از این مکاشفات که در آن ایلیا به ربی یوسی (شاگرد ربی عقیوا) می‌گوید: «خدا روزی سه‌ مرتبه برای خراب‌شدن معبد سوگواری می‌کند»، نک.: همان: 314؛ و حکایتی دیگر که بر حکیمی ظاهر می‌شود و حکم واقعی مسئله‌ای فقهی را برایش تبیین می‌کند، نک.: همان: 295.

20. پیامبران از زمان دخالت‌های بزرگ الاهی به «روز یهوه» نام می‌برند. برای نمونه‌های آن نک.: اشعیا، 17: 2؛ اشعیا، 1: 4 و ... .

21. داستان شَبتای صبی (متوفای 1676م. و مدعی مسیحا) در اینجا خالی از لطف نیست و بیانگر این است که اعلام ظهور مسیحا پیوندی تمام با ایلیا دارد. در تاریخ آمده است که شبتای در سال 1666م. و پیش از اعلام مسیحابودنش در اورشلیم با شخصی به نام ناتان غَزّتی ملاقات کرد که مدعی بود ایلیا است. بنابراین، شبتای اعلام ظهور مسیحا را بر عهده غزتی گذاشت (کرینستون، 1377: 137).

22. برای آگاهی بیشتر نک.: "Elijah", 2006: 334

23. نیز این آیه خطاب عیسی به یحیی است: «و او اگر از من بپذیرید، همان ایلیا است که باید بازگردد» (متی، 14: 11). چه‌بسا خواننده با تناقض گفتاری این ادعای عیسی و تکذیب خود یحیی مبنی بر الیاس‌نبودنش (یوحنا، 21: 1) مواجه شود؛ اما به نظر می‌رسد در اناجیل، پیش‌گویی بازگشتِ ایلیا به این صورت منظور می‌شود که یحیی تعمیددهنده آن را محقق کرده است. لذا عیسی در جایی دیگر بر این نکته پای می‌فشرد که ایلیا همان یحیی است؛ در متی از عیسی نقل می‌شود که شخصیت یحیی حتی بالاتر از پیامبران است، زیرا «جمله پیامبران و نیز شریعت، نبوت‌های خود را تا روزگار یحیی کرده‌اند و او [یحیی]، اگر از من بپذیرید، همان ایلیا است که باید بازگردد. آن کس که گوش دارد، بنیوشد». در نتیجه باید گفت هم یحیای تعمیددهنده و هم عیسی در کلامشان صادق‌اند و متی در دو نقل یادشده (17: 9-13 و 14: 11) توجه به مطلب مهمی دارد. از دیدگاه متی، یحیی آمده است تا جانشین آخرین پیامبر، یعنی ملاکی، شود و نظام عهد قدیم را به پایان برساند و در حقیقت، آخرین پیش‌گویی ملاکی، یعنی آخرین نصیحت رسمی ِخاتمِ کتب عهد عتیق را محقق کند.