«اتحاد مفهومی صفات الاهی» در آموزه‌های اسلامی: بررسی دیدگاه ابن‌سینا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده حقوق، الاهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

2 استادیار گروه فلسفه، دانشکده حقوق، الاهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

در تاریخ تفکر بشری هیچ مسئله بنیادینی به اندازه شناخت خدا، که جز به واسطه صفاتش مقدور نیست، بشر را به اندیشه وادار نکرده، و پاسخ به آن مطالبه‌ای جدی از متفکران هر عصر، خصوصاً فلاسفه، بوده است. در فکر فلسفی اسلامی نیز، اندیشهٔ ابن‌سینا که به عنوان تأثیرگذارترین و پایدارترین اندیشه‌ها در حوزه فلسفه، تحولات فکری عمیقی را پس از خود سبب شده، از امتیازات ویژه‌ای در این زمینه برخوردار است. در این نوشتار می‌کوشیم با الگو قراردادن این فکر فلسفی در جغرافیای فکر شیعه، چگونگی رابطه هندسه آرای ابن‌سینا در محورهای اساسی بحث اسماء و صفات الاهی، یعنی «عینیت ذات و صفات»، را با نظریه اختصاصی وی، یعنی «اتحاد مفهومی صفات» تبیین کنیم. یافته نهایی پژوهش این است که در نظرگاه ابن‌سینا، «عینیت صفات با ذات» در حقیقت پایه و سنگ بنای نظریه «اتّحاد مفهومی صفات» بوده و ملازمه بین هر دو عنوان ضروری است؛ لذا ابن‌سینا بر اساس فهم دقیق از «عینیت ذات و صفات» و به دنبال آن، این نظریه اختصاصی خود را در «اتّحاد مفهومی صفات» مطرح کرده و برخلاف تصور مخالفان و منتقدان، آن را به کمک دلایل و بیان‌های متعددی، تشریح و مستدل کرده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Conceptual Unity of Divine Attributes in Islamic Teachings: A Study of Ibn Sina's View

نویسندگان [English]

  • Mohsen Ghasempour 1
  • Seyyed Abbas Zahabi 2
1 PhD Student in Islamic Philosophy and Theology, Faculty of Law, Theology and Political Science, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran,
2 Assistant Professor, Department of Philosophy, Faculty of Law, Theology and Political Science, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

In the history of human thought, no fundamental issue has compelled man to ponder as much as the cognition of God, which is impossible except through His attributes, and the answer to which has been a serious demand of thinkers of every age, especially philosophers. In Islamic philosophy, Ibn Sina's thought, which as the most influential and stable ideas in the field of philosophy has caused profound intellectual changes, has special advantages in this regard. In the present article, by modeling his philosophical opinions in the space of Shiite thought, we explain how Ibn Sina's views on the basic issues of divine names and attributes i.e. "identity of attributes with essence", are related to his specific theory i.e. "conceptual unity of attributes". The research finding is that according to Ibn Sina's view, the "identity of attributes with essence" is in fact the basis of the theory of "conceptual unity of attributes" and the connection between the two subjects is essential. Therefore, Ibn Sina, based on a precise understanding of the "identity of attributes with essence", proposed his own theory on the "conceptual unity of attributes" and, contrary to the opinion of opponents and critics, explained and proved it with various arguments and statements.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Divine Attributes
  • Conceptual Unity
  • Ibn Sina
  • Islamic Philosophy
ابن سینا، حسین بن عبد الله (1404 الف). التعلیقات، بیروت: مکتبة الاعلام الاسلامی.
ابن سینا، حسین بن عبد الله (1404 ب). الشفاء (الالهیات)، قم: مکتبة آیة الله المرعشی.
ابن سینا، حسین بن عبدالله (1350). رساله اضحویة، تصحیح و مقدمه و تعلیق: حسین خدیوجم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن سینا، حسین بن عبدالله (1363). المبدأ والمعاد، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی.
ابن سینا، حسین بن عبدالله (1379). النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، تهران: دانشگاه تهران.
ابن عربی، محیی الدین (1339). التدبیرات الالهیة فی اصلاح المملکة الانسانیة، دمشق: مصادر الاسلامیة.
احدیان، ناهید (1390). «بررسی اشتراک لفظی و معنوی در اسماء و صفات الاهی در آیات و روایات»، در: آموزش معارف اسلامی، س23، ش3، ص58-61.
احمدوند، معروف‌علی (1393). «بررسی و نقد نظریه اتحاد مفهومی و مصداقی ذات و صفات الاهی»، در: پژوهش‌های فلسفی‌کلامی، ش62، ص175-194.
اشعری، ابوالحسن (1400). مقالات الاسلامیین واختلاف المصلین، ویسبادن: فرانس شتاینر.
اعتصامی، عبدالهادی؛ برنجکار، رضا؛ رضایی، محمدجعفر (1398). «وجودشناختی صفات الاهی از منظر متکلمان مدرسه بغداد»، در: شیعه‌پژوهی، ش16، ص5-29.
امامی جمعه، مهدی؛ خلیفه سلطانی، سید معین‌الدین (1395). «نقد و بررسی اختلاف نظر ابن‌سینا و ملاصدرا درباره اتحاد و اختلاف مفهومی اسماء و صفات حق‌تعالی»، در: جستارهایی در فلسفه و کلام، ش96، ص31-40.
ایرجی‌نیا، اعظم (1395). «برهان صدیقین و تأثیر آن در نظریهٔ ترادف صفات الاهی از دیدگاه ابن‌سینا»، در: آموزه‌های فلسفه اسلامی، ش19، ص3-24.
جهامی، جیرار (1425). موسوعة مصطلحات ابن سینا (الشیخ الرئیس)، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون، الطبعة الاولی.
حسینی خامنه‌ای، سید علی (1388). طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن، تهران: نشر انقلاب اسلامی، چاپ اول.
حسینی طهرانی، محمدحسین (1372). توحید علمی و عینی، مشهد: نشر علامه طباطبایی، چاپ دوم.
 
حکیمی، فریده؛ دهباشی، مهدی (1395). «ذات و صفات الاهی از نگاه ابن‌سینا و غزالی»، در: مطالعات فقهی و فلسفی، س7، ش26، ص95-120.
خادمی، حمیدرضا؛ شریعتی، سلمان (1395). «تبیین رابطه صفات ذاتی و ذات واجب از دیدگاه ملاصدرا»، در: پژوهش‌های فلسفی‌کلامی، ش68، ص89-108.
خالقیان، فضل‌الله (1388). «مسئله عینیّت ذات و صفات الاهی و کاوشی در نهج‌البلاغه»، در: پژوهش‌های نهج‌البلاغه، ش25-26، ص70-79.
ذبیحی، محمد (1383). «اتحاد مفهومی و مصداقی ذات و صفات واجب‌تعالی از دیدگاه ابن‌سینا»، در: اندیشه دینی، ش13، ص29-46.
ذبیحی، محمد؛ ایرجی‌نیا، اعظم (1388). «صفات الاهی از نگاه ابن‌سینا و توماس آکوئیناس»، در: فلسفه دین، ش2، ص29-58.
ذبیحی، محمد؛ ایرجی‌نیا، اعظم (1393). «بررسی وجودشناختی صفات الاهی از دیدگاه ابن‌سینا همراه با نقد ملاصدرا»، در: پژوهش‌های هستی‌شناختی، س3، ش6، ص25-44. 
روحی برندق، کاووس؛ امینی، نوروز (1394). «معنا و مصداق اسم ظاهر و اسم مکنون خدا در روایت ابراهیم بن عمر»، در: حکمت اسراء، ش23،‌ص5-26.
زمانی، مهدی (1394). «ملاحظات معناشناختی در تحلیل مسئلهٔ اتحاد و تغایر مفهومی صفات خداوند از دیدگاه ابن‌سینا و ملاصدرا»، در: فلسفه دین، س12، ش2، ص259-290.
سبحانی، جعفر (1391). «توحید صفاتی»، در: کلام اسلامی، دوره 21، ش84، ص7-24.
سبحانی، جعفر (1412). الالهیات علی هدی الکتاب والسنة والعقل، قم: المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة.
سبحانی، جعفر (1417). بحوث فی الملل والنحل، قم: مؤسسه امام صادق (ع).
سید رضی (1414). نهج البلاغه، قم: دار الهجرة، چاپ اول.
شهرستانی، محمد بن عبد الکریم (1364). الملل والنحل، قم، چاپ سوم.
صادقی، مرضیه (1388). «طرح آشتی ترادف سینوی و عینیت صدرایی در باب صفات الاهی»، در: خردنامه صدرا، ش56، ص45-53.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1981). الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة العقلیة، بیروت: دار احیاء التراث، الطبعة الثالثة.
صدوق، محمد بن علی (1398). التوحید، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
طباطبایی، سید محمد حسین (1417). المیزان فی تفسیر القرآن، قم: مکتبة النشر الاسلامی.
فخرالدین رازی، محمد بن عمر (1373). شرح عیون الحکمة، قم: مؤسسة الصادق (ع)، چاپ اول، ج3.
کیانی، منصور (1314). «ابوعلی سینا در آینه تاریخ»، در: مبلغان، ش173، ص122-129.
گرجیان، محمدمهدی؛ احمدی، سعید (1394). «بررسی عینیت صفات واجب‌تعالی با ذات با بهره‌گیری از حیثیت تقییدیه»، در: قبسات، ش75، ص77-96.
مجتبایی، فتح‌الله (1398). «ابن‌سینا»، در: دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران: بنیاد دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج4، مقاله 1356.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان (1413). أوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.