ارتباط پوشاندن صورت پیامبر (ص) در نگارگری ایرانی دوره صفوی با عقاید حروفیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری حکمت هنرهای دینی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

2 استادیار فلسفه هنر، مؤسسه آموزش عالی هنر و اندیشه اسلامی، قم، ایران

چکیده

دوره صفویه در تاریخ ایران دوره اسلامی از لحاظ تحولات سیاسی‌اجتماعی و مذهبی اهمیت خاصی دارد. این اهمیت با بررسی آثار هنری این دوره دوچندان می‌شود، به‌خصوص در راستای اهمیت نگاره‌های مذهبی و تصویرگری پیامبر (ص) «انقلاب تصویری» رخ داد و آن پوشیده‌شدن صورت ایشان با پارچه‌ای سفید بود. محققان بیشتر بر تأثیرات کلامی‌فقهی در این انقلاب تصویری تمرکز داشته‌اند و به تأثیر برخی مکاتب فکری توجه نشده است. آیا عقاید فکری مکتب حروفیه را می‌توان مؤثر و مرتبط با این انقلاب تصویری دانست؟ حروفیه، که فضل‌الله استرآبادی (740-796 ه.ق.) در قرن هشتم بنیان نهاد و تا عهد شاه‌عباس به حیات خود ادامه داد، برای حروف الفبا تقدس خاصی قائل بودند. آنها معتقد بودند اسماء و صفات الاهی به ‌صورت حروف در صورت انسان متجلی می‌شود. رهنمودهای آنان را در اشعار شاه‌اسماعیل اول، مؤسس سلسله صفویه، می‌توان دید. با توجه به اهمیت صورت در اندیشه حروفیان و ارتباط آن با اسماء و صفات الهی، به‌خصوص پیامبر (ص) به ‌عنوان تجلی‌گاه صفات الاهی، به نظر می‌رسد بین اندیشه آنان و پوشاندن صورت پیامبر (ص) در نگاره‌های دوره صفوی ارتباط مؤثری وجود دارد. لذا در این پژوهش به روش توصیفی‌تحلیلی ارتباط افکار حروفیه با پوشاندن صورت پیامبر (ص) در نگاره‌های مکاتب تبریز، قزوین-مشهد بررسی شده است. به ‌طور حتم دلایل دیگری در این نوع تصویرسازی نقش داشته است که در این مقاله به آن نمی‌پردازیم.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Relationship between Veiling the Prophet's Face in Iranian Painting of Safavid Era and Hurufism Beliefs

نویسندگان [English]

  • Mona Mirjalili Mohanna 1
  • Seyed Abolqasem Hosseini 2
  • seyed Mohamad Hosein Navvab 2
1 PhD Student in the Wisdom of Religious Arts, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
2 Assistant Professor of Philosophy of Art, Higher Education Institute of Art and Islamic Thought, Qom, Iran
چکیده [English]

The Safavid era in Iran's history of the Islamic period is of paramount importance in terms of socio-political and religious developments. By investigating the artworks of this era, this importance is doubled, especially because a "visual revolution" occurred with regard to the importance of religious paintings and the Prophet's illustration i.e., covering his face with a white cloth for the first time. Researchers have focused more on the theological and jurisprudential influences in this visual revolution, and the influence of some schools of thought has not been paid attention to. Can the intellectual ideas of Hurufism be considered effective and related to this visual revolution? Hurufism, which was founded by Fazlollah Estrabadi (740-796 A.H.) in the 8th century and continued to exist until the reign of Shah Abbas, had a special reverence for the letters of the alphabet. They believed that divine names and attributes are manifested in the form of letters on the human face. Their guidelines can be seen in the poems of Shah Ismail I, the founder of the Safavid dynasty. Considering the importance of the face in the thought of Hurufism and its relationship with divine names and attributes, especially the Prophet (S) as the manifestation of divine attributes, it seems that there is an effective connection between their thought and covering the Prophet's (S) face in the paintings of the Safavid period. Therefore, in this research, the connection between the thoughts of Hurufism and covering the Prophet's (S) face in the paintings of the schools of Tabriz, Qazvin, and Mashhad has been investigated using a descriptive-analytical method. There are definitely other reasons that played a role in this type of illustration, which are not discussed in this article.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Safavid Painting
  • Hurufism
  • Face
  • Face Covering
  • Depiction of the Prophet (S)
قرآن کریم (1392). ترجمه: مهدی الاهی قمشه‌ای، تهران: پیام عدالت.
آژند، یعقوب (1389). نگارگری ایران: پژوهشی در تاریخ نقاشی و نگارگری ایران، تهران: سمت، ج2.
آقادادی، سمانه السادات؛ صمدانیان، محسن (1398). «روایت‌شناسی حدیث ان الله خلق آدم علی صورته و چگونگی بازتاب آن در متون سنت اول عرفانی»، در: پژوهش‌نامه عرفان، س10، ش20، ص65-90.
اس‍پ‍ن‍آق‍چ‍ی پاش‍ازاده، م‍ح‍م‍د ع‍ارف‌ ب‍ن م‍ح‍م‍د ش‍ری‍ف (1379). ان‍ق‍لاب الاس‍لام بی‍ن ال‍خ‍واص وال‍ع‍وام: تاری‍خ زن‍دگ‍ی و ن‍ب‍ردهای ش‍اه‌اسم‍اع‍ی‍ل ص‍ف‍وی و شاه‌س‍ل‍ی‍م ع‍ث‍مانی: وق‍ای‍ع سال‌ه‍ای 905-۹۳۰ ه‍ج‍ری، به کوشش: رسول جعفریان، قم: دلیل.
الویری، محسن (1391). زندگی فرهنگی و اندیشه سیاسی شیعیان از سقوط بغداد تا ظهور صفویه، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
اوسلوار، فاتح (1391). حروفیه از ابتدا تاکنون با استناد به منابع دست ‌اول، ترجمه: داوود وفایی، تهران: مولا.
بدر خزانه‌ای بکری بلخی، محمد بن قوام بن رستم (1394). بحر الفضائل فی منافع الافاضل، تصحیح: میرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشاریزدی.
پوراکبر، آرش (1396). فال‌نامه شاه‌طهماسبی، تهران: فرهنگستان هنر.
تدین نجف‌آبادی، مهدی؛ رمضانی، علی (1390). «چهره انسان تجلی‌گاه قرآن در نزد سید عمادالدین نسیمی»، در: ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، ش24، ص105-128.
جوانی، اصغر (1397). سیر تحول معراج‌نگاری حضرت محمد (ص) در عصر ایلخانی تا صفوی، نجف‌آباد: نشر دانشگاه آزاد نجف‌آباد.
حداد عادل، غلام‌علی (1378). دانش‌نامه جهان اسلام، تهران: ب‍نی‍اد دائ‍رة‌ال‍م‍ع‍ارف اس‍لام‍ی، ج3.
رجبی، فاطمه (1396). جلوه هنر شیعی در نگاره‌های عصر صفوی، تهران: سوره مهر.
رمضانی، علی؛ اصغری گوار، نرگس (1396). «ظهورات حروف در هستی‌شناسی حروفیه با تأکید بر دیوان عمادالدین نسیمی»، در: بهارستان سخن، ش36، ص175-192.
شاه‌اسماعیل صفوی اول (1380). ک‍ل‍ی‍ات دی‍وان، ن‍ص‍ی‍ح‍ت‌‍نام‍ه، ده‌‍نام‍ه، ق‍وش‍م‍الار ف‍ارس‍ج‍ا ش‍ع‍رل‍ر، تص‍حی‍ح: رس‍ول اسم‍اع‍ی‍ل‌زاده، تهران: نشر بین‌المللی الهدی.
شین‌دشت‌گل، هلنا (1389). معراج‌نگاری نسخه‌های خطی تا نقاشی‌های مردمی با نگاهی به پیکرنگاری حضرت محمد (ص) سده‌های 8-14 ه.ق. تهران: علمی و فرهنگی.
صداقت، معصومه (1386). «پیامبران اولوالعزم در نگاره‌های قصص‌الانبیا ابواسحاق نیشابوری»، در: مطالعات هنر اسلامی، ش7، ص23-46.
فرحناک، علی‌رضا (1384). پیکرتراشی و نگارگری در فقه، قم: بوستان کتاب.
کنبای، شیلا (1391). نقاشی ایران، ترجمه: مهدی حسینی، تهران: دانشگاه هنر.
گرابر، اولگ (1383). مروری بر نگارگری ایرانی، ترجمه: مهرداد وحدتی دانشمند، تهران: فرهنگستان هنر.
گوهرین، صادق (1368). شرح اصطلاحات تصوف، تهران: زوار، ج2 و 5.
لاهیجی، محمد بن یحیی (1313). مفاتیح الاعجاز [نسخه خطی]، به سعی و اهتمام: میرزا محمد شیرازی ملک الکتاب، ج1، نسخه دیجیتالی.
مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی (بی‌تا). بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (ع)، ج4، نسخه دیجیتالی.
مؤلف ناشناخته (2011). فرمان یا فرمایشات (بویروق)، به اهتمام: د. فؤاد بوزکورت؛ ترجمه: مریم سلطانی؛ نظارت، تصحیح و تنقیح: محمدعلی سلطانی، کردستان عراق: آراس.
نظامی، الیاس بن یوسف (1385). کلیات نظامی گنجوی، ت‍ص‍حی‍ح‌ و ح‍واشی:‌ ح‍س‍ن‌ وحی‍د دس‍ت‍گ‍ردی، تهران: افکار، ج4.
نظرلی، ماییس (1390). جهان دوگانه مینیاتور ایرانی: تفسیر کاربردی نقاشی دوره صفویه، ترجمه: عباس‌علی عزتی، تهران: فرهنگستان هنر.
نعیمی تبریزی، فضل‌الله؛ نسیمی شیروانی، عمادالدین (1350). دیوان نعیمی و نسیمی، به اهتمام: رستم علی‌اف، تهران: نشر دینی.
ولش، استوارت کری (1384). نقاشی ایرانی نسخه‌نگاره‌های عهد صفوی، ترجمه: احمدرضا تقاء، تهران: فرهنگستان هنر.
ولش، استوارت کری (1391). اوج نگارگری پژوهشی در توصیف نگاره‌های شاهنامه شاه‌طهماسب (شاهنامه هوتون)، به کوشش: سید کمال جوادی، تهران: پژوهشکده هنر.
Csirkés, F. (2015). “Messianic Oeuvres in Interaction: Misattributed Poems by Shah Esmāʿil and Nesimi”, in: Journal of Persianate Studies, vol. 8, no. 2, pp. 155-194.
Deniz, A. Ç. (2019). "Mucizenin İkonografisi: Miraç ve Miraçnameler", in: Journal of Alevism-Bektashism Studies, no. 19, pp. 225-284.
Farhad, M.; Bağcı, S. (2009). Falnama: The Book of Omens, Arthur M. Sackler Gallery, Smithsonian Institution.
Giordano, M. (2010). "Image of the Prophet in the Narrative of the Ascension", Retrieved from: www.academia.edu/
Grabar, O. (2000). Mostly Miniatures: An Introduction to Persian Painting, Princeton, N.J: Princeton University Press.
Grabar, O. (2003). "The Story of Portraits of the Prophet Muhammad", in: Studia Islamica, 96: 19-IX.
https://anthrowiki.at/Ayyuqi
https://digital.staatsbibliothek-berlin.de/werkansicht?PPN=PPN615574084&DMDID=DMDLOG_0002&PHYSID=PHYS_0009
Nesîmî. S. Ö. I. (1884). Nesīmī dīwānı, The Bavarian State Library.
Ocak, A. Y. (2000). “Babaîler İsyanından Kızılbaşlığa: Anadolu'da İslâm Heterodoksisinin Doğuş ve Gelişim Tarihine Kısa Bir Bakış”, BELLETEN, 64 (239), pp. 129-160. Retrieved from: https://dergipark.org.tr/en/pub/ttkbelleten/issue/60296/879892
Teber, Ö. F. (2013). “Vücûd-Nâme, Örneğinde Bektâşi Erkânnâmelerinde Hurûfî Unsurlar”, in: Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD), no. 1, pp. 57-72.
Welch, S. C. (1976). Persian Painting: Five Royal Safavid Manuscripts of the Sixteenth Century, George Braziller.