بازشناسی عوامل اولیه واگرایی مسلمانان و ریشه‌یابی علل انحطاط جوامع اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه دانش البرز، قزوین، ایران

2 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، قزوین، ایران

چکیده

چرایی واگرایی و چگونگی همگرایی در اسلام، مباحثی است که پیشینه‌ای به درازای تاریخ این دین دارد، خصوصاً که طبق فرموده قرآن ‌کریم، تمام انسان‌ها ابتدا امت واحده‌ای بودند که بر اثر اختلافات از انسجام فاصله گرفتند. بنابراین، انبیا مبعوث شدند تا عوامل تفرقه را از بین ببرند و دوباره وحدت را میان آنها برقرار کنند. گسستگی یا پیوستگی هر جامعه به تفکرات و باورهای آن جامعه وابسته است. برای برپایی جامعه‌ای اسلامی و متحد، نخست باید در صدد اصلاح فکر و باور مسلمانان بود تا بتوان ریشه‌های افتراق عقیدتی را از بین برد. در مقاله پیش رو ابتدا عوامل اولیه واگرایی مسلمانان در جریان سقیفه و حاکمیت امویان و بازگشت به اشرافیت جاهلی تشریح و تحلیل می‌شود. سپس ریشه‌های انحطاط جوامع اسلامی را در چند محور اصلی بررسی و تحلیل می‌کنیم که عبارت است از: تعطیلی فقه و اجتهاد؛ برپایی تصوّف دنیاگریز؛ التقاط و مسخ مفاهیم دینی؛ مشاجره‌های تفرقه‌انگیز کلامی؛ نفوذ اندیشه‌های بیگانه.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Recognition of Primary Causes of Muslims’ Divergence and Decline of Islamic Societies

نویسندگان [English]

  • parastoo kolahdoozha 1
  • hamid abediha 2
1 Associate Professor, Department of History, Danish Alburz University, Alburz
2 Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Payam-i Nur University, Qazvin
چکیده [English]

The reason for convergence, and the way divergence took place in Islam are the issues that have as long a background as the history of the religion, especially because, as Koran says, all human beings first formed one nation who came to diverge as a result of their differences. Thus, the prophets were God-appointed to eliminate the causes of division and establish unity among humankind again. Disconnection or connection in each and every society depends on the latter’s thoughts and beliefs. To establish an Islamic and united society first we should seek to reform the thoughts and beliefs of Muslims so as to be able to root out division of beliefs. The present article first explains and analyzes the primary causes of divergence among Muslims during the event of Saqīfah, the rule of the Ūmavīds and regression to the aristocracy of the Age of Ignorance (jāhīlīyyah). Next it examines the root causes of the decline of the Islamic societies with its main analytic focus on: abandonment of Islamic jurisprudence and ījtīhād; syncretism and metamorphosis of religious concepts; divisive theosophical disputes; the infiltration of foreigners’ thoughts.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islam
  • divergence
  • convergence
  • bigotry
  • ījtīhād
قرآن ‌کریم.
نهج‌البلاغه (1379). ترجمه: محمد دشتی، قم: طلیعه نور.
آل‌ کاشف ‌الغطاء، محمد حسین (۱۴۰۴). کیف یتحد المسلمون حول ‌الوحدة ‌الاسلامیة: افکار و دراسات، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
ابن‌ کثیر، اسماعیل ‌بن ‌عمر (1411). ال‍ب‍دایة ‌وال‍ن‍ه‍ایة ‌ف‍ی ‌ال‍تاری‍خ، بی‍روت: م‍کت‍بة ‌ال‍م‍ع‍ارف، ج8.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن (1362). مقدمه ابن‌خلدون، ترجمه: محمد پروین گنابادی، تهران: علمی‌فرهنگی، چاپ چهارم، ج1.
ابوحیان توحیدی، ع‍ل‍ی ‌ب‍ن ‌م‍ح‍م‍د (1417). اخلاق‌ الوزیرین، وضع حواشیه: خلیل ‌المنصور، بیروت: دار الکتب ‌العلمیة‫.
احمد بت، بشیر (۱۳۹۰). «بررسی دلایل انحطاط تفکر اسلامی و راه‌های احیای آن»، در: اندیشه تقریب، ش27، ص31-43.
احمد دار، ریاض (1387). «مبادی و مبانی همگرایی مذهبی از منظر استاد شهید مطهری»، در: طلوع، ش25، ص57-78.
اقبال لاهوری، محمد (1379). احیای فکر دینی در اسلام، ترجمه: احمد آرام، تـهران:‌ کانون نشر و پژوهش‌های اسلامی.
 
اقبال، جاوید (1372). زندگی و افکار علامه اقبال لاهوری، ترجمه: شهین‌دخت کامران مقدم صفیاری، مشهد: آستان قدس رضوی.
الگار، حامد (1362). نهضت بیدارگری در جهان اسلام، ترجمه: محمدمهدی جعفری، تهران: انتشار.
الویری، محسن (1388). «همگرایی رده‌های دینی در سپهر آموزه‌های اسلامی»، در: الاهیات اجتماعی، ش2، ص39-64.
بلاذری، احمد بن‌ یحیی (1364). فـتوح‌ البـلدان، تـرجمه: آذرتاش آذرنـوش، تـهران: بنیاد فرهنگ‌ ایران، چاپ دوم.
بهشتی، سید محمدحسین (1386). سخنرانی در پنجمین کنگره سالانه اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا، تهران: بنیاد نشر آثار و اندیشه‌های آیت‌الله دکتر بهشتی.
پطروشفسکی، ایلیا پاولویچ (1348). اسلام در ایران، ترجمه: کریم کشاورز، تهران: پیام، چاپ چهارم.
تبرائیان، محمدحسن (1384). استراتژی تقریب مذاهب اسلامی: مجموعه مقالات هجدهمین کنفرانس بین­المللی وحدت اسلامی، تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، چاپ‌خانه فجر اسلام.
جناتی، محمدابراهیم (1381). همبستگی ادیان و مذاهب اسلامی، قم: انصاریان.
حکیم، محمدباقر (1377). وحدت اسلامی از دیدگاه قرآن و سنت، ترجمه: عبدالهادی فقهی‌زاده، تهران: تبیان.
حلبی، علی‌اصغر (1374). تاریخ نهضت‌های دینی‌سیاسی معاصر، تهران: بهبهانی.
راغب اصفهانی، حسین ‌بن ‌محمد (1416). م‍ح‍اض‍رات‌ الادب‍اء و م‍ح‍اورات‌ ال‍ش‍ع‍راء وال‍ب‍ل‍غ‍ا، قم: م‍کت‍بة ‌ال‍حی‍دریة‫.
رشید رضا، محمد (۱۹۹۰). ت‍ف‍سی‍ر ال‍ق‍رآن ال‍ح‍کی‍م: الم‍ش‍ت‍ه‍ر ب‍اسم ت‍ف‍سی‍ر الم‍نار، م‍ص‍ر: الهیئة المصریة العامة للکتاب، ج7.
رضوانی، علی‌اصغر (1387). «همگرایی مذاهب اسلامی از دیدگاه قرآن و روایات»، در: طلوع، ش25، ص103-124.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1330). دو قرن سکوت، بی‌جا: بی‌نا.
زقزوق، محمود حمدی (1415). الوحدة ‌الاسلامیة؛ ما لها و ما علیها، بیروت: دار التقریب بین المذاهب‌ الاسلامیة.
ستوده، غلام‌رضا (۱۳۶۵). در شناخت اقبال: مجموعه مقالات، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
سروش، عبدالکریم (1375). تفرج صـنع، تـهران: مـؤسسه فرهنگی صراط.
شفا، شجاع‌الدین (بی‌تا). پس از هزار و چهارصد سال، تهران: فرزاد، ج2.
مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم(1388). عاشورا، عزاداری، تحریفات: مقالات و مصاحبه‌ها، تصحیح و ویرایش: محمدعلی کوشا، قم: صحیفه خرد.
عزیزی، آذر (1388). نقد و بررسی روش تفسیری سید احمدخان هندی، استاد راهنما: عادل نادرعلی، استاد مشاور: مجتبی بیگلری، پایان‌نامه کارشناسی ارشد الاهیات و معارف اسلامی، گرایش علوم قرآن و حدیث، کرمانشاه: دانشگاه رازی.
عنایت، حمید (۱۳۶۵). اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه: بهاءالدین خرمشاهی، تهران: خوارزمی.
الفاخوری، حنا؛ الجر، خلیل‌ (۱۳۵۸). تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمه: عبدالمجید آیتی، تهران: کتاب زمان، چاپ دوم، ج1.
فیاض، محمدصادق (1386). «بررسی تقیه مداراتی؛ یکی از راهکارهای انسجام اسلامی در فقه شیعه»، در: سفیر، س1، ش4، ص21-48.
قرضاوی، یوسف (1386). «اصول تقریب بین شیعه و سنی»، ترجمه: صلاح‌الدین عبداللهی، در: آیین، ش7، ص29-31.
کلاهدوزها، پرستو؛ بهشتی‌سرشت، محسن (۱۳۹۵). «بازگشت به جاهلیت و تأثیرات آن بر حکومت علوی»، در: مجموعه مقالات همایش بین‌المللی حکومت علوی، نگاهی پس از چهارده قرن، ص460-۴۸۸.
کلاهدوزها، پرستو؛ عابدیها، حمید (1394). «بررسی رنسانس اسلامی در تفکرات اقبال لاهوری»، در: جستارهای تاریخی، س6، ش2، ص69-88.
گیب، همیلتون (1367). اسلام: بررسی تاریخی، ترجمه: منوچهر امیری، تهران: علمی‌فرهنگی.
مانهایم، کارل (۱۳۵۵). ایدئولوژی و اوتوپیا، ترجمه: فریبرز مجیدی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
م‍ت‍ق‍ی، ع‍ل‍ی ‌ب‍ن ‌ح‍س‍ام ‌ال‍دی‍ن ‌(1413). ک‍ن‍ز ال‍ع‍م‍ّال فی س‍ن‍ن ‌الاق‍وال والاف‍عال، بی‍روت: مؤس‍سة ال‍رسالة.‫
مجتهد شبستری، محمد (1381). هرمنوتیک، کتاب و سنت، تهران: طرح نو، چاپ ششم.
مجتهد شبستری، محمد (1383). تأملاتی در قرائت انسانی از دین، تهران: طرح نو، چاپ دوم.
مدرسی طباطبایی، حسین (1393). مکتب در فرآیند تکامل، ترجمه: هاشم ایزدپناه، تهران: کویر، چاپ نهم.
مطهری، مرتضی (1376). امامت و رهبری، تهران: اداره ترجمه و اشاعت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی.
مطهری، مرتضی (1380). احیای تفکر اسلامی، تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی (1384). انسان و سرنوشت، تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی (1385). بیست گفتار، تهران: صدرا.
مغربی، عبدالغنی (1362). دنیای اسلام از پیدایش تا تجدید حیات، ترجمه: شیوا رضوی، تهران: رازی.
موثقی، احمد (1370). استراتژی وحدت در اندیشه سیاسی اسلام، قم: م‍رک‍ز انت‍ش‍ارات دفت‍ر ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات اس‍لام‍ی ح‍وزه ع‍لمی‍ه قم.
موثقی، احمد (1374). جنبش‌های اسلامی معاصر، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها، چاپ مهر.
مودودی، ابوالاعلا (1363). خلافت و ملوکیت، ت‍رجمه: خ‍ل‍ی‍ل اح‍م‍دی ح‍ام‍دی، تهران: فرهنگ قرآن.
موسوی، فاطمه سادات (1386). «راهکارهای همگرایی اسلامی در سیره نبوی»، در: سفیر، س1، ش4، ص99-148.
نامدار، مظفر (1376). رهیافتی بر مبانی مکتب‌ها و جنبش‌های سیاسی شیعه در صدساله اخیر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
نفیسی، سعید (1342). تاریخ اجتماعی ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض امویان، تهران: نشریه دانشگاه تهران.
هادی، قربان‌علی (1386). «انسجام و اتحاد اسلامی در قرآن و حدیث»، در: سفیر، س1، ش4، ص49-97.