پیشینه کلامیِ شُبَهاتِ ابلیس در مِلَل و نِحَل شهرستانی بر مبنای روایات یهودی، مسیحی و اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور تهران.

چکیده

آفرینشِ انسان و دستور خداوند به تمام فرشتگان برای سجده‌کردن بر او، و سرباززدنِ ابلیس از این فرمان نظرگاه‌های اعتقادی مختلفی را سبب شده است. شهرستانی در الملل والنحل، بر مبنای دیدگاه‌های شارحانِ تورات و اَناجیلِ اربعه، هفت شبهه مهمّ ابلیس در موضوعاتِ اعتقادیِ ادیانی را بیان می‌کند و معتقد است هر یک از این شبهات، زمینه‌ای برای شکل‌گیریِ بخشی از مذاهبِ اسلامی شده است. مقاله حاضر، ضمنِ بررسی مهم‌‌ترین رهیافت‌های کلامیِ یهود و مسیحیت درباره شیطان، دیدگاهِ کلامِ اسلامی، به‌ویژه کلامِ معتزله و اشاعره، را نیز می‌کاود. نتایج پژوهش نشان می‌دهد آنچه شهرستانی به عنوان گفت‌وگوی شیطان و فرشتگان، و شبهات ابلیس بیان کرده در تورات و انجیل، و شروح و تفاسیر معتبر و شناخته‌شده این دو کتاب وجود ندارد و چنین به نظر می‌رسد که شهرستانی، با زمینه قراردادنِ برخی رهیافت‌های توراتی یا انجیلی، و روایاتِ اسرائیلیِ دخیل در اسلام، این موضوع را محمِلی برای مطرح‌کردن مباحثِ کلامی بر مبنای دیدگاه اشاعره، که خود نیز بدان معتقد بود، قرار داده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Theological Background of Devil Doubts in "Melal-Va-Nehal" By "Mohammad Ibn Abd Al-Karim Shahrestani" Based on Jewish, Christian and Islamic Traditions

نویسنده [English]

  • yahya nooraddini agdam
Assistant professor. Department of Persian Literature and language. Payam Noor University. Tehran
چکیده [English]

The creation of man, and the command of God to all angels to prostrate on him, and the devil refusal of this command (on the basis of Holy Quran and Islamic traditions) is the most important and challenging issue that has led to many doctrinal and theological views within Islamic religions to the extent that a great part of theological disputes between religions and different sects of Islam is related to the causes and effects of Devil creation and his seduction and temptation of man. It finally has resulted in philosophical/ theological discussions such as good and evil acts, determinism or free will, compensation and punishment for sins, theodicy, problem of evil and etc. In the sixth century, Muhammad ibn Abd al-Karim shahrestani in his popular book called " Melal-Va-Nehal ", enumerates seven devil doubts in religious matters based on the views of commentators on Torah and Gospels.Then he states that each of these doubts is a base for the formation of Islamic sects such as Murji'a, Khawarij, Mu'tazilah, Ravafez (Shiite) and etc. Shahrestani by addressing some biblical or evangelical approaches and Israeli narratives involved in Islam, considered this issue as a means of proposing theological issues based on Ash’arites view (as he himself believed in it).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Devil
  • creation
  • man
  • theological doubts
  • Islam
  • Christianity
  • Judaism
قرآن کریم (1389). ترجمه: حسین انصاریان، قم: آیین دانش، چاپ اول.
اوستا (1383). گزارش و پژوهش: جلیل دوست‌خواه، تهران: مروارید، چاپ هشتم.
تورات (= عهد عتیق) (1992). ترجمه فارسی مرکز جهانی یهودیت در اورشلیم، نیویورک.
انجیل مسیح (= عهد جدید) (بی‌تا). ترجمه تفسیری، قبرس: چاپ مرکز بین‌المللی اشاعه مسیحیت و ترجمه و نشرِ انجیل.
التَلمود: کتاب الیهود المقدّس (2006). ترجمة بالعربیة: أحمد ایبش و سهیل زکّار، دمشق: نشر دار قتیبة، الطبعة الاولی.
ابراهیمی جویباری، عسکر (1389). «بازتاب اسرائیلیات در قصه‌های حضرت آدم (ع) بر اساس متون تاریخی»، در: فقه و تاریخ تمدن، س6، ش25، ص105-122.
ابن الجوزی، عبدالرّحمن (1421). تلبیس ابلیس، بیروت: نشر دار الفکر، الطبعة الاولی.
ابن عاشور التونسی، محمد الطاهر (1984). تحریر المعنی السدید و تنویر العقل الجدید من تفسیر الکتاب المجید، تونس: الدار التونسیة للنشر، الطبعة الاولی.
ابن کثیر الدمشقی، إسماعیل (1419). تفسیر القرآن العظیم، المحقق: محمدحسین شمس الدین، بیروت: دار الکتب العلمیة مِن منشورات محمد علی بیضون، الطبعة الاولی.
الأشعری، علی بن إسماعیل (1400/1980). مقالات الاسلامیین واختلاف المُصَلّین، المحقق: هلموت ریتر، فیسبادن: نشر دار فرانز شتایز، الطبعة الثالثة.
الأشعری، علی بن إسماعیل (1413). رسالة إلی أهل الثغر بباب الأبواب، المحقق: عبداللّه شاکر محمد الجنیدی، المدینة المنورة: عمادة البحث العلمی بالجامعة الاسلامیة.
الأشعری، علی بن إسماعیل (1426/2005). مقالات الاسلامیین واختلاف المصلین، المحقق: نعیم زِرزُور، القاهرة: المکتبة العصریة، الطبعة الاولی.
البدر، رافد مصطفی (1391). الرّافد لِألفاظ القرآن الکریم، قم: ذوی القُربی، الطبعة الاولی.
باطنی، غلام‌رضا (1389). «مسئله رؤیت در تصوف و کلام اسلامی»، در: دوفصل‌نامه تحقیقاتی علّامه، س10، ش25، ص59-92.
البصری، حسن (1992). تفسیر الحسن البصری، تحقیق: محمّد عبدالرحیم، قاهرة: نشر دار الحدیث، الطبعة الاولی.
البناکتی، أبوسلیمان داود (2007). روضة أولی الألباب فی معرفه التواریخ والأنساب مشهور بتاریخ البناکتی، تعریب: محمود عبدالکریم علی، القاهرة: نشر المرکز القومی للترجمة، الطبعة الاولی.
جعفریان، رسول (1384). حیات فکری و سیاسی امامان شیعه (ع)، قم: انتشارات مؤسسه انصاریان، چاپ هشتم.
جعفریان، رسول (1369). «نقش قصه‌پردازان در تاریخ اسلام»، در: کیهان اندیشه، ش30، ص121-144.
جلالی مقدّم، مسعود (1384). کرانه‌های هستی انسان در پنج افق مقدّس، تهران: امیرکبیر، چاپ اول.
حاج‌منوچهری، فرامرز (1377). «اسرائیلیات»، در: دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران: انتشارات مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ج8.
حیدری، حسین (1384). «سیمای دوگانه ابلیس در آثار حکیم سنایی»، در: مطالعات عرفانی، س1، ش1، ص66-89.
خواصّ، امیر (1388). «مسیح در آیین یهود»، در: معرفت ادیان، س1، ش1، ص75-98.
الحلبی، علی بن ابراهیم (1427). إنسان العیون فی سیرة الأمین المأمون مشهور بالسیرة الحلبیة، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الثانیة.
الدارِمی التمیمی السمرقندی، عبداللّه (1434/2013). مسند الدارمی المعروف بسنن الدارمی، المحقق: نبیل هاشم الغمری، بیروت: دار البشائر، الطبعة الاولی.
الدواداری، ابوبکر بن عبداللّه (1414). کنز الدرر و جامع الغرر، تحقیق: ادوارد بدین، القاهرة: مکتبة عیسی البابی الحلبی، الطبعة الاولی، ج2.
الراغب الأصفهانی، الحسین (1420/1999). تفسیر الراغب الأصفهانی، تحقیق و دراسة: د. محمد عبدالعزیز بسیونی، طنطا: کلیة الآداب جامعة طنطا.
الزَّبیدی، محمّد بن محمّد (بی‌تا). تاج العروس مِن جواهر القاموس، بیروت: دار الهدایة، الطبعة الاولی.
الزمخشری، محمود (1407). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی، الطبعة الثالثة.
شوشتری، قاضی نوراللّه (1383). رساله جواب شبهاتِ ابلیس لعین، در: محافل المؤمنین فی ذیل مجالس المؤمنین»، اثر محمّد شفیع حسینی عاملی، تصحیح: ابراهیم عرب‌پور و منصور جغتایی، مشهد: انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول.
الشهرستانی، محمد بن عبدالکریم (بی‌تا). الملل والنحل، بیروت: مؤسسة الحلبی، الطبعة الاولی.
شهرستانی، محمّد بن عبدالکریم (1373). المِلَل والنِّحَل، ترجمه: افضل‌الدین صدر تُرکه اصفهانی و مصطفی بن خالق‌داد هاشمی عبّاسی، تصحیح: سید محمّدرضا جلالی نائینی، تهران: اقبال، چاپ چهارم.
الصحاری العوتبی، سلمة بن مسلم (1420). الابانة فی اللغة العربیة، تحقیق: عبدالکریم خلیفة و آخرون، مسقط: وزارة التراث القومی والثقافة، الطبعة الاولی.
طباطبایی، محمدحسین (1363). المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی و دیگران، تهران: امیرکبیر، چاپ اول.
الطوسی، محمّد (1362). تمهید الأصول فی علم الکلام، التصحیح والمقدّمه: عبدالمحسن مشکوة‌الدینی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول.‌
عین‌القضاة همدانی، عبداللّه بن محمّد (1377). تمهیدات، تصحیح: عفیف عُسَیران، تهران: انتشارات کتاب‌خانه منوچهری، چاپ پنجم.
عیوضی، رشید (1345). «تحقیقی درباره دو واژه ابلیس و شیطان»، در: مجلّه زبان و ادب فارسی دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز، س18، ش80، ص435-440.
عیوضی، رشید (1351). «ابلیس و شیاطین در مدارک اسلامی»، در: نشریه زبان و ادب فارسی دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز، س24، ش101، ص51-72.
الفراهیدی البصری، الخلیل بن أحمد (1985). کتاب العین، تحقیق: مهدی المخزومی و إبراهیم السامرائی، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
القشیری النیسابوری، مُسلِم بن الحجّاج (بی‌تا). المسند الصحیح المختصر بنقل العدل عن العدل إلی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، المحقق: محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، الطبعة الاولی.
القلمونی الحسینی، محمد رشید بن علی رضا (1990). تفسیر المنار، القاهرة: الهیئة المصریة العامة للکتاب، الطبعة الاولی.
الماتُریدی، أبومنصور محمّد (بی‌تا). التوحید، المحقق: فتح اللّه خلیف، الاسکندریة: دار الجامعات المصریة.
Crenshaw, James L. (2005). Defending God: Biblical Responses to the Problem of Evil, New York: Oxford University Press.
Grillmeier, Aloys (1975). Christ in Christian Tradition: From the Apostolic Age to Chalcedon, Atlanta: Westminster John Knox Press, second Ed..
Harris, Maurice H. (1901). Hebraic Literature Translations from the Talmud, Midrashim and Kabbala, New York: Random House Webster's Unabridged Dictionary.
Jacobs, Joseph; Blau, Ludwig (2011). "Satan" in: Jewish Encyclopedia, Vol. 11, New York: Funk & Wagnalls Co., new ed..
Leeming, David (2005). Oxford Companion to World Mythology, New York: Oxford