حیات سیاسی اسماعیلیان دیلم از قرن ششم تا پایان قرن هشتم هجری قمری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه پیام نور، ایران

چکیده

منطقه دیلم از سده ششم تا اواخر قرن هشتم ه.ق. همواره محل نزاع اسماعیلیان نزاری با قدرت‌های محلی اطراف بود؛ زیرا این منطقه پس از استقرار اسماعیلیان الموت، دائماً مد نظرشان بود و مذهب اسماعیلیه در آنجا نفوذ بسیار داشت. امیران محلی مازندران و گیلان همواره از نفوذ اسماعیلیه در دیلم وحشت داشتند و بارها به آنجا لشکرکشی کردند. دو خاندان حاکم محلی کوشیج و هزاراسبی در دیلم به اسماعیلیه متمایل بودند، به همین دلیل مناسبات بین آنها و امیران محلی آل‌کیا تیره بود و در نهایت به دست آل‌کیا از بین رفتند. مسئله اصلی ما در این تحقیق، تبیین حیات سیاسی اسماعیلیان دیلم از قرن ششم هجری قمری، به‌ویژه پس از سقوط الموت، است و اینکه دیلم با نفوذ اسماعیلیه، دچار چه تحولات سیاسی‌ای شد. نتیجه اینکه داعیان اسماعیلی نزاری از همان آغاز فعالیتشان در دیلم نفوذ کردند و با فتح الموت، دیلم به منطقه‌ای مهم و راهبردی برای اسماعیلیان تبدیل شد. با سقوط الموت، کوهستان‌های دیلم همچنان پایگاه سیاسی اسماعیلیان باقی ماند و تا اواخر قرن هشتم ه.ق. با حمایت خاندان کوشیج و هزاراسبی به حیات سیاسی خود ادامه دادند و سرانجام در رقابت سیاسی با آل‌کیا از بین رفتند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Political Life of the Ismailis of Deylam from the Sixth Century to the End of the Eighth Century AH

نویسنده [English]

  • Mohammad Shurmij
Associate Professor, Department of History, Payame Noor University, Iran
چکیده [English]

From the sixth century to the end of the eighth century AH, the Deylam region was always a place of conflict between the Nizari Ismailis and the local powers, because this area was constantly considered by the Ismailis after settling in Alamut, and the Ismaili religion was very influential there. The local rulers of Mazandaran and Gilan were always afraid of the Ismaili influence in Deylam and marched there many times. The two ruling families of Kushij and Hazarasbi in Deylam were more inclined to Ismailism, so relations between them and the local rulers of the Kia dynasty were strained and, in turn, they were destroyed by the Kia dynasty. In this research, we seek to describe the political life of the Ismailis of Deylam from the sixth century AH, especially after the fall of Alamut, and to explain what political changes Deylam underwent due to the influence of Ismailism. The result is that the Nizari Ismaili Dais (callers) infiltrated Deylam from the very beginning of their activity, and with the conquest of Alamut, Deylam became an important and strategic area for the Ismailis. With the fall of Alamut, the Mountains of Deylam remained the political base of the Ismailis. They continued their political life until the end of the eighth century AH with the support of the Kushij and Hazarasbi families, and finally disappeared in a political rivalry with the Kia family.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Deylam
  • Ismailism
  • Kushij
  • Hazarasbi
  • Kia Dynasty
آملی، مولانا اولیاء‌الله (1313). تاریخ رویان، تهران: اقبال.
ابن حوقل، محمد بن حوقل (1938). صورة الارض، بیروت: دار صادر، ج2.
ابن‌اسفندیار، بهاء‌الدین محمد بن حسن (1366). تاریخ طبرستان، تصحیح: عباس اقبال، به اهتمام: محمد رمضانی، تهران: پدیده خاور.
استخری، ابو اسحاق ابراهیم (1368). مسالک والممالک، به کوشش: ایرج افشار، تهران: علمی و فرهنگی.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1371). کوچه هفت‌پیچ، تهران: نگاه، چاپ ششم.
برتلس، آندره (1364). ناصرخسرو و اسماعیلیان، ترجمه: یحیی آرین‌پور، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
پناهی، عباس (1389 الف). تاریخ و جغرافیای تاریخی دیلم خاص، قم: آیین احمد.
پناهی، عباس (1389 ب). قلعه‌های باستانی تنکابن تاریخی، قم: آیین احمد، چاپ اول.
جوینی، عطاملک (1378). تاریخ جهان‌گشای جوینی، تصحیح: محمد قزوینی، تهران: نقش قلم، ج3.
حدود العالم من المشرق الی المغرب (1362). به کوشش: منوچهر ستوده، تهران: طهوری.
دفتری، فرهاد (1367). «اسماعیلیه»، در: دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران: م‍رک‍ز دائ‍رة‌ال‍م‍ع‍ارف‌ ب‍زرگ‌ اس‍لام‍ی، ج4.‌
دفتری، فرهاد (1386). تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه: فریدون بدره‌ای، تهران: فرزان روز.
رابینو، لویی (1369). فرمانروایان گیلان: ترجمه: م. پ. جکتاجی و رضا مدنی، رشت: گیلکان.
رابینو، لویی (1374). ولایات دارالمرز ایران گیلان، ترجمه: جعفر خمامی‌زاده، رشت: طاعتی.
ستوده، منوچهر (1362). قلاع اسماعیلیه در رشته کوه‌های البرز، تهران: طهوری.
طوسی، ابو علی حسن بن علی (خواجه نظام الملک) (1372). سیاست‌نامه، تهران: علمی و فرهنگی.
فرای، ریچارد. ن. (گردآورنده) (1363). تاریخ ایران: پژوهش دانشگاه کمبریج، ترجمه: حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
کاشانی، ابوالقاسم عبدالله ‌بن علی (1366). زبدة التواریخ، بخش فاطمیان و نزاریان، به کوشش: محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
کاشانی، ابوالقاسم عبدالله ‌بن علی (1384). تاریخ اولجایتو، به اهتمام: مهین همبلی، تهران: علمی و فرهنگی.
کسروی، احمد (1377). شهریاران گمنام، تهران: جام.
لوئیس، برنارد (1370). بنیادهای کیش اسماعیلیان، ترجمه: ابوالقاسم سری، تهران: بهار.
مرعشی، سید ظهیرالدین (1364). تاریخ گیلان و دیلمستان، تصحیح و تحشیه: منوچهر ستوده، تهران: اطلاعات.
مرعشی، سید ظهیرالدین (1368). تاریخ طبرستان، رویان و مازندران، به کوشش: محمدحسین تسبیحی، تهران: شرق.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد (1361). احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمه: علی‌نقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، ج2.
مینورسکی، ولادیمیر (1345). «فرمانروایی و قلمرو دیلمان»، ترجمه: جهانگیر قائم‌مقامی، در: بررسی‌های تاریخی، ش4، ص139-162.
ناصرخسرو (1386). سفرنامه ناصرخسرو، به اهتمام: محسن خادم، تهران: ققنوس.
ویرانی، شفیق (1391). «اسماعیلیان در الموت و جنوب ناحیه دریای مازندران پس از فتوحات مغول»، ترجمه: ساسان طهماسبی، در: تاریخ اسلام، س13، ش3، ص105-136.
هاجسن، م. ج. (1366). تاریخ ایران کمبریج، گردآورنده: جی. آ. بویل، ترجمه: حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، ج5.
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله (1381). جامع التواریخ، بخش اسماعیلیان و فاطمیان، تصحیح و تحقیق: محمدتقی دانش‌پژوه و محمد مدرسی زنجانی، تهران: علمی و فرهنگی.
یوسفی‌نیا، علی‌اصغر (1378). تاریخ تنکابن، تهران: قطره، چاپ دوم.
Daftary, Farhad (2009). “Ismaili History”, The Encyclopaedia Iranica, Vol. XIV, Newyork: Columbia University, in The Institute of Ismaili Studies, pp. 178-195.
Virani, Shafiyue N. (2007). “The Eagle Returns: Evidence of Continue Ismaili Activity at Alamut and in the South Caspian Region Following the Mongol Conquests”, in: American Oriental Society, The Institute of Ismaili Studies, pp. 1-22.