عصمت حضرت یوسف (ع) از منظر تفاسیر اسلامی: بررسی آیه 24 سوره یوسف (ع)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه حضرت معصومه، قم، ایران

2 استادیار گروه قرآن و حدیث، پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق (ع)، قم، ایران

3 دانش‌آموخته دکتری تفسیر تطبیقی، دانشگاه قم، قم، ایران

چکیده

درباره بیست‌وچهارمین آیه از سوره یوسف مباحث مختلفی مطرح شده ‌است. واژه «همّ» در این آیه به‌ یوسف منتسب شده که نیازمند بازشناسی دقیق‌تری ‌است. غالب مفسران آن را به قصد و اراده بر عملِ منافی عفّت تفسیر کرده‌اند که به‌ظاهر با عصمت آن حضرت تنافی دارد. در این پژوهش هم‌زمان تحلیل مفهومی و اسنادی «همّ» را در این آیه دنبال، و مهم‌ترین دیدگاه‌های فریقین را به سه دسته تقسیم می‌کنیم. هر کدام از این دیدگاه‌ها ضعف‌هایی دارد و ابهامات مخاطبان را به‌ویژه در مواجهه با ظاهر آیه، سیاق آیات، معنای دقیق لغوی در کتب تاریخی متقدم و روایات تفسیری ذیل آیه به‌خوبی پاسخ نمی‌گوید. در این نوشتار با رویکردی تحلیلی‌انتقادی و تأکید بر معنای لغوی «قصد و اراده» برای واژه «همّ»، معنای مصداقی‌اش در آیه را بررسی می‌کنیم. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که مراد از «همّ» منسوب به یوسف j قصد او بر ضرب و شتم و قتل زلیخا، و در مقابل «همّ» منسوب به زلیخا راجع به اراده او بر انجام‌دادن معصیت بوده ‌است. صحّت معنای برداشت‌شده با دلایل سیاقی، لغوی و روایی به‌ دست می‌آید. بدین‌منظور معانی واژگان، اقوال مختلف مفسران فریقین درباره آیه و در نهایت ساختار نحوی آیه را بررسی می‌کنیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Infallibility of Prophet Joseph (AS) from the Perspective of Islamic Interpretations: A Study of Verse 24 of Surah Yusof (AS)

نویسندگان [English]

  • Mohsen Rafat 1
  • Mohammad Hosseim Madani 2
  • Omid Ghorbankhani 3
1 Assistant Professor, Department of Quran and Hadith, Hazrat Masoumeh University, Qom, Iran
2 Assistant Professor, Department of Quran and Hadith, Imam Sadegh (AS) Institute of Islamic Sciences, Qom, Iran
3 PhD Graduate in Comparative Interpretation, University of Qom, Qom, Iran
چکیده [English]

Various issues have been raised about verse 24 of Surah Yusof. The word Hamm (desire) in this verse is attributed to Joseph, which needs to be identified more precisely. Most commentators have interpreted it as intending to perform an act contrary to chastity, which apparently contradicts his infallibility. In this study, we simultaneously follow the conceptual and documentary analysis of the word in this verse, and divide the most important Shiite and Sunni views into three categories. Each of these views has its own weaknesses and does not respond well to the ambiguities of the readers about the appearance of the verse, its context, the exact literal meaning in the earlier historical books, and the interpretive narrations related to the verse. In this article, with an analytical-critical approach and emphasizing the literal meaning "intention and will" for the word Hamm, we examine its contextual meaning in the verse. The results of the research show that the meaning of the Hamm attributed to Joseph was concerning his intention to beat and kill Zoleykha, and in contrast, the Hamm attributed to Zoleykha was about her will to commit a sin.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Verse 24 of Surah Yusof
  • Infallibility
  • Prophet Josef
  • Zoleykha
  • Islamic Interpretations
  • Context
قرآن کریم.
آلوسی، سید محمود (1415). روح ‌المعانی ‌فی ‌تفسیر القرآن ‌العظیم، تحقیق: علی ‌عبد الباری ‌عطیة، بیروت: دار الکتب‌ العلمیة.
ابن‌ أبی ‌الحدید، عبد الحمید بن هبة الله (1404). شرح نهج البلاغة، قم: منشورات مکتبة آیة ‌الله المرعشی.
ابن ‌اثیر، عزّ الدین ‌ابی ‌الحسن (1367). النهایة، تحقیق: خلیل‌ مأمون‌ شیحا، بیروت: دار المعرفة.
ابن ‌أثیر، عزّ الدین ‌ابی ‌الحسن (1385). الکامل ‌فی ‌التاریخ، بیروت: دار صادر و ‌دار بیروت.
ابن‌ أعثم‌ کوفی، احمد بن‌ علی (1374). الفتوح، ترجمه: محمد بن ‌احمد مستوفی ‌هروی، تصحیح: غلام‌رضا محمد مجد طباطبایی، تهران: ‌علمی ‌و فرهنگی
ابن ‌أعثم ‌کوفی، احمد بن‌ علی (1411). الفتوح، تحقیق: علی ‌شیری، بیروت: دار الأضواء.
ابن ‌تیمیه، احمد بن ‌عبد الحلیم (1404). دقائق ‌التفسیر، دمشق: مؤسسة علوم القرآن.
ابن‌ جوزی، ابو الفرج (1412). المنتظم‌ فی‌تاریخ ‌الأمم ‌والملوک، تحقیق: محمد عبد القادر عطا و مصطفی ‌عبد القادر عطا، بیروت: دار الکتب ‌العلمیة.
ابن شاذان قمی، أبو الفضل شاذان بن جبرئیل (1363). الفضائل، قم: رضی.
ابن‌ عاشور، محمد بن‌ طاهر (بی‌تا). التحریر والتنویر، بی‌جا:بی‌نا.
ابن ‌عباس، عبد الله (1421). تنویر المقباس ‌من ‌تفسیر ابن ‌عباس، بیروت: دار الکتب ‌العلمیة.
ابن ‌عجیبه، احمد بن ‌محمد (1419). البحر المدید فی ‌تفسیر القرآن ‌المجید، تحقیق: احمد عبدالله ‌قرشی رسلان، قاهره: حسن ‌عباس‌ زکی.
ابن ‌عقیل، عبدالله (1980). شرح‌ ابن ‌عقیل، قاهره: دار التراث.
ابن فارس، أحمد (1404). معجم مقاییس اللغة، تصحیح: عبد السلام محمد هارون، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
ابن‌ منظور، محمد بن‌ مکرم (1405). لسان ‌العرب، قم: أدب‌ الحوزة.
ابو عارف، غریب‌ محمد (1418). یوسف ‌ایّها الصدیق، ریاض: مکتبة التوبة.
ابو عذبه، حسن ‌بن عبد المحسن (1322). الروضة البهیة فیما بین الاشاعرة والماتریدیة؛ حیدرآباد دکن: مطبعة مجلس دائرة المعارف النظامیة.
ابیاری، ابراهیم (1405). الموسوعة القرآنیة، قاهره: مؤسسة ‌سجل ‌العرب.
بحرانی، کمال ‌الدین بن میثم (1406). قواعد المرام فی علم الکلام، قم: مکتبة آیة الله المرعشی.
بغدادی، علی ‌بن ‌محمد (1415). لباب ‌التأویل ‌فی ‌معانی ‌التنزیل، تحقیق: محمد علی ‌شاهین، بیروت: دار الکتب ‌العلمیة.
بلخی، مقاتل ‌بن ‌سلیمان‌ (1424). تفسیر مقاتل‌ بن‌ سلیمان، تحقیق: احمد فرید، بیروت: دار الکتب ‌العلمیة.
بیضاوی، عبدالله ‌بن ‌عمر (1418). انوار التنزیل ‌و اسرار التأویل، تحقیق: محمد عبد الرحمن‌ المرعشلی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
تستری، سهل ‌بن ‌عبدالله (1423). تفسیر التستری، تحقیق: محمد باسل ‌عیون‌ السود، بیروت: منشورات‌ محمد علی ‌بیضون/ دار الکتب ‌العلمیة.
تفتازانی، مسعود بن عمر (بی‌تا). شرح عقاید نسفی، بی‌جا: بی‌نا.
جومی، ابو بکر محمد (1420). ردّ الأذهان‌ الی‌ معانی ‌القرآن، نیجریه: مکتبة‌ برهام ‌ایوب.
حسینی کفوی، ابو البقاء ایّوب ‌بن موسی (1413). الکلّیّات: معجم فی المصطلحات والفروق اللغویة، تحقیق: عدنان درویش و محمد المصری، بیروت: مؤسسة الرسالة.
حقی بروسوی، اسماعیل (بی‌تا). روح ‌البیان، بیروت: دار الفکر.
حلی، حسن ‌بن‌ یوسف (1413). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
حلی، حسن ‌بن‌ یوسف (1982). نهج الحقّ و کشف الصدق، بیروت: دار الکتاب اللبنانی.
دیلمی، ابو محمد حسن ‌بن ‌ابی ‌الحسن ‌(1412). إرشاد القلوب ‌إلی ‌الصواب، قم: شریف رضی.
دینوری، ابو حنیفه ‌احمد بن ‌داود (1368). الأخبار الطوال، تحقیق: عبد المنعم‌ عامر مراجعه‌ جمال ‌الدین‌ شیال، قم: منشورات ‌الرضی.
دینوری، ابو حنیفه ‌احمد بن ‌داود (1371). الأخبار الطوال، ترجمه: محمود مهدوی ‌دامغانی، تهران: نی.
رازی، ابو عبدالله ‌محمد بن ‌ابی‌ بکر (1997). غریب ‌القرآن ‌العظیم، تحقیق: حسین‌ ألمالی، ترکیه: آنقره.
راغب ‌اصفهانی، حسین (1412). المفردات ‌فی ‌الفاظ القرآن، تحقیق: صفوان ‌عدنان ‌داودی، بیروت: دار العلم، ‌الدار الشامیة.
رجبی، محمود (1387). روش تفسیر قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
رجبی، محمود؛ و دیگران (1387). روش‌شناسی ‌تفسیر قرآن، تهران: سمت.
رستگار جزی، پرویز؛ عزیزیان ‌غروی، علی‌رضا (1397). «نگاهی نو بر پایه محورهای ادبی به تفسیر آیه 24 سوره یوسف j»، در: تفسیر و زبان قرآن، دوره 6، ش2، ص175-181.
رشید رضا، محمد (بی‌تا). المنار، بیروت: دار المعرفة.
زبیدی، محب ‌الدین ‌محمد (1414). تاج ‌العروس ‌من‌ جواهر القاموس، تحقیق: علی ‌شیری، بیروت: دار الفکر.
زحیلی، وهبة ‌بن‌ مصطفی (1418). التفسیر المنیر فی‌ العقیدة ‌والشریعة والمنهج، بیروت: دار الفکر المعاصر.
زمخشری، محمود (1407). الکشاف‌ عن‌ حقائق‌ غوامض ‌التنزیل، بیروت: دار الکتاب ‌العربی.
ژیان، فاطمه (1398). «پی‌جویی میزان تأثیرگذاری ابن‌جریج در ترویج اسرائیلیات»، در: پژوهش‌نامه معارف قرآنی: آفاق دین، س10، ش37، ص105-140.
ساجدی، اکبر (1397). «نقد ترجمه‌ها و تفاسیر آیه «مَعَاذَ الله إنّه رَبّی أحسَنَ مَثوَایَ» با تأکید بر نظریه آیت‌الله مشکینی و ابن‌عاشور»، در: مطالعات ‌تفسیری، ش33، ص63ـ80.
سبحانی، جعفر (1421). محاضرات فی الالهیات، قم: النشر الاسلامی.
سید بن ‌قطب، ابن ‌ابراهیم (1412). فی‌ ظلال ‌القرآن، بیروت و ‌‌‌قاهره: دار الشروق.
سیوطی، جلال ‌الدین (1419). الاتقان‌ فی ‌علوم ‌القرآن، تحقیق: شعیب ‌الأرنؤوط، تعلیق: مصطفی ‌شیخ‌ مصطفی، بیروت: مؤسسة ‌الرسالة.
شاه‌‌عبدالعظیمی، حسین ‌بن ‌احمد (1363). تفسیر اثنا‌عشری، تهران: میقات.
شبّر، سید عبدالله (1407). الجوهر الثمین‌ فی ‌تفسیر الکتاب‌ المبین، کویت: مکتبة الألفین.
شبّر، سید عبدالله ‌(1412). تفسیر القرآن‌ الکریم، بیروت: دار البلاغة.
شریف ‌مرتضی، علی ‌بن ‌حسین (1377). تنزیه‌ الأنبیاء، قم: دار الشریف ‌الرضی.
شریف ‌مرتضی، علی ‌بن‌ حسین (1431). أمالی ‌المرتضی، تحقیق: محمد ابوالفضل ‌ابراهیم، قم: مطبعة ذوی ‌القربی.
صاحب ‌بن‌ عباد، اسماعیل (1414). المحیط ‌فی ‌اللغة، تحقیق: محمد حسن‌ آل ‌یاسین، بیروت: عالم ‌الکتاب.
صادقی ‌تهرانی، محمد (1365). الفرقان ‌فی ‌تفسیر القرآن ‌بالقرآن، قم: فرهنگ ‌اسلامی.
صالحی ‌نجف‌آبادی، نعمت‌الله (1364). جمال ‌انسانیت‌ یا تفسیر سوره‌ یوسف، تهران:‌ دانش ‌اسلامی.
صدر، سید محمدباقر (1428). دروس ‌فی ‌علم ‌الأصول، قم: مجمع ‌الفکر الاسلامی.
صدوق، محمد بن‌ علی (1376). الأمالی، تهران: اسلامیه.
صدوق، محمد بن ‌علی‌ بن ‌بابویه (1378). عیون ‌اخبار الرضا j،تهران: جهان.
طباطبایی، سید محمدحسین (1417). المیزان ‌فی ‌تفسیر القرآن، قم: انتشارات ‌اسلامی.
طبرسی، فضل ‌بن ‌حسن (1372). مجمع ‌البیان ‌فی‌ تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو.
طبرسی، فضل ‌بن ‌حسن (1377). جوامع ‌الجامع، تهران: دانشگاه ‌تهران‌ و مدیریت ‌حوزه ‌علمیه ‌قم.
طبرسی، فضل ‌بن ‌حسن ‌(1390). إعلام‌ الوری بأعلام الهدی، تهران: اسلامیه.
طبری، ابو جعفر محمد بن ‌جریر (1375). تاریخ ‌الطبری، ترجمه: ابوالقاسم ‌پاینده، تهران: اساطیر.
طبری، ابو جعفر محمد بن‌ جریر (1387). تاریخ‌ الطبری، تحقیق: محمد ابوالفضل ‌ابراهیم، بیروت: دار التراث.
طبری، ابو جعفر محمد بن‌ جریر (1412). جامع ‌البیان ‌فی‌ تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة.
طریحی، فخرالدین بن محمد (1375). مجمع البحرین، تحقیق: احمد حسینی اشکوری، تهران: مرتضوی.
طوسی، محمد بن‌ حسن (بی‌تا). التبیان ‌فی ‌تفسیر القرآن، تحقیق: احمد قصیر عاملی، بیروت:‌ دار احیاء التراث ‌العربی.
طیّب، سید عبد الحسین (1378). أطیب ‌البیان ‌فی ‌تفسیر القرآن، تهران: اسلام.
عاملی، علی ‌بن‌ حسین (1413). الوجیز فی‌ تفسیر القرآن‌ العزیز، قم: دار القرآن الکریم.
عبد الکریم، خطیب (بی‌تا). التفسیر القرآنی ‌للقرآن، بی‌جا.
عزة دروزة، محمد (1383). التفسیر الحدیث، قاهره: دار إحیاء الکتب ‌العربیة.
عیاشی، محمد بن ‌مسعود (1380). تفسیر العیاشی، تهران: چاپ‌خانه ‌علمیه.
فتال نیشابوری، محمد بن ‌حسن (1375). روضة الواعظین، قم: رضی.
فخر رازی، محمد بن ‌عمر (1420). مفاتیح ‌الغیب، بیروت: دار إحیاء التراث.
فراهیدی، خلیل (1414). العین، تحقیق: مهدی ‌مخزومی، قم: مؤسسة دار الهجرة.
فیض ‌کاشانی، ملا محسن (1415). تفسیر الصافی، تحقیق: حسین‌ اعلمی، تهران: الصدر.
فیض‌ کاشانی، ملا محسن (1418).‌ الأصفی ‌فی ‌تفسیر القرآن، قم: دفتر تبلیغات‌ اسلامی.
قرشی، سید علی‌‌اکبر (1377). احسن ‌الحدیث، تهران: بنیاد بعثت.
قرطبی، محمد بن ‌احمد (1364). الجامع ‌لأحکام‌ القرآن، تهران: ناصرخسرو.
قمی مشهدی، محمد (1368). کنز الدقائق ‌و بحر الغرائب، تحقیق: حسین ‌درگاهی، تهران: سازمان ‌چاپ ‌و انتشارات‌ وزارت فرهنگ و ‌ارشاد اسلامی.
قمی، علی ‌بن ‌ابراهیم (1404). تفسیر القمی، قم: مؤسسه دار الکتاب.
کاشانی، محمد بن ‌مرتضی ‌(1410). تفسیر المعین، تحقیق: حسین درگاهی، قم: کتاب‌خانه ‌آیت‌الله ‌مرعشی ‌نجفی.
کاشانی، ملا فتح ‌الله (1423). زبدة التفاسیر، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة.
کرمانی، محمود بن ‌حمزة (1408). غرائب ‌التفسیر، تحقیق: شمران‌ سرکال‌ یونس‌ عجلی، بیروت: مؤسسة علوم‌ القرآن.
گنابادی، سلطان ‌محمد (1408). بیان ‌السعادة‌ فی‌ مقامات ‌العبادة، بیروت: الأعلمی.
مجلسی، محمد باقر (1403). بحار الأنوار الجامعة ‌لعلوم ‌الأئمة‌ الأطهار، بیروت: دار إحیاء التراث ‌العربی.
مخلوف، شیخ ‌حسنین ‌محمد (1407). صفوة ‌البیان‌ لمعانی ‌القرآن، کویت: بی‌نا.
مصطفوی، حسن (1368). التحقیق ‌فی ‌کلمات ‌القرآن ‌الکریم، تهران: وزارت ‌فرهنگ و ارشاد اسلامی.
معرفت، محمدهادی (1379). تحریف‌ناپذیری ‌قرآن، ترجمه: علی‌ نصیری، تهران: مؤسسه ‌التمهید و سمت.
مفید، محمد بن ‌محمد بن نعمان (1414). اوائل المقالات، تحقیق: إبراهیم أنصاری، بیروت: دار المفید.
مقداد، فاضل (1405). إرشاد الطالبین إلی نهج المسترشدین، قم: کتاب‌خانه آیت‌الله مرعشی نجفی.‌
مکارم‌ شیرازی، ناصر (1413). الأمثل ‌فی ‌تفسیر کتاب ‌الله ‌المنزل، بیروت: مؤسسة البعثة.
مکارم شیرازی، ناصر؛ و دیگران (1374). تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب‌ الاسلامیة.
نفیسی، شادی؛ میرهاشمیِ، فاطمه سادات (1393). ««همّ» یوسف در پرتو روایات اهل بیت b»، در: تفسیر اهل بیت b، س2، ش2، ص66-90.
نیشابوری، محمود بن ‌ابی ‌الحسن ‌(1995). إیجاز البیان‌ عن ‌معانی ‌القرآن، تحقیق: حنیف‌ بن ‌حسن ‌القاسمی، بیروت: دار الغرب ‌الاسلامی.
نیشابوری، نظام ‌الدین ‌حسن‌ بن‌ محمد (1416). غرائب ‌القرآن ‌و رغائب ‌الفرقان، تحقیق: زکریا عمیرات، بیروت: دار الکتب ‌العلمیة.
هروی، ابو عبید احمد بن ‌محمد (1419). الغریبین ‌فی ‌القرآن ‌والحدیث، تحقیق: احمد فرید مزیدی، بیروت: المکتبة العصریة.