فرش زمینه‌سفید فارس با نقوش ایزد زامیاد و تیشتر یا خضر و الیاس نبی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشی گروه هنرهای سنتی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران

10.22034/jrr.2023.312050.1939

چکیده

فرش‌های «عرب‌جنی» فارس با توجه به رنگ زمینه، به دو دستهٔ اصلی سفید و آبی تقسیم می‌شوند. این نمونه فرش حاوی نقوش متنوع و متعدد از جانداران، گیاهان و موجوداتی است که «اجنه» خوانده می‌شوند. خصلت اصلی فرش عرب‌جنی، فقدان نقشه از پیش تعیین‌شده/ ذهنی‌بافی است. ایزدبانوی ناهید/ آب تنها نقش مشترک در تمام نمونه‌ها است. نقش «پادشاه اجنه/ صخرجنی» نیز مختص به فرش‌های زمینه‌آبی (تیره و روشن) است. اما فرش‌های زمینه‌سفید خصلت‌ها و نقوش دیگری دارند؛ زیرا علاوه‌ بر تکثر و تعدد نقش ایزدبانوی ناهید نسبت به همتای آبی‌اش، بانویی با دامن قهوه‌ای به ‌همراه دانه‌های رنگین و بالاتنه آبی، حوالی ایزدبانوی ناهید ایستاده که ایزدبانوی اشتاد و یاریگر ایزد تشتر است. شناسایی مرد/ مردان سبز و آبی‌پوش به‌ عنوان همراهان ایزدبانوی اشتاد از ضروریات پژوهش است. با توجه به متون دینی زرتشتیان، مرد/ مردان ایزدان زامیاد و تیشترند که در ادوار اسلامی ایران به خضر و الیاس نبی تبدیل شده‌اند. گاه فقدان مرد/ مردان سبز و آبی‌پوش، با نقوش نمادین تیشتر/ الیاس و زامیاد/ خضر به صورت رود روان و گیاهان در مرکز فرش جایگزین شده است. فرش «عرب‌جنی» سفید در زمره فرش‌های نجومی است که گاه‌شماری و زمان گاهنبارهای آفرینش زمین و گیاه را یادآوری می‌کند. روش گردآوری اطلاعات به ‌صورت کتاب‌خانه‌ای، با رویکرد مقایسه‌ای و توصیفی‌تحلیلی است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Fars White Background Carpet with Motifs of Zāmyād and Tištar Gods or Khidr and Elijah

نویسنده [English]

  • Azadeh. pashootanizadeh
Research Assistant Professor, Department of Traditional Arts, Cultural Heritage and Tourism Research Institute, Tehran, Iran
چکیده [English]

According to the background color, the "Arab-Jinni" Persian carpets are divided into two main categories; white and blue. This type of carpet contains various motifs of animals, plants, and creatures that are called "jinn". The main feature of these carpets is the lack of a predetermined /mind-weaving plan. The only common visual element in all the carpets of "Arab-Jinni" is the goddess Venus. The image of the "King of the Jinni" is specific to the blue (dark and light) background carpets. But the white background carpets have other features and patterns; because, in addition to the multiplicity of the role of the goddess Venus compared to her blue counterpart, a lady with a brown skirt with colorful beads and a blue top is standing around the goddess Venus, who is the goddess Aštād and the helper of the god Tištar. Identifying the man/men wearing green and blue as the companions of the goddess Aštād is one of the necessities of this research. According to Zoroastrian religious texts, the man/men are Zāmyād and Tištar gods, who were renamed Khidr and Elijah in the Islamic periods of Iran. Sometimes the absence of man/men wearing green and blue clothes has been replaced by the symbolic motifs of Tištar / Elijah and Zāmyād /Khidr in the form of a flowing river and plants in the center of the carpet. The white "Arab-Jinni" carpet is one of the astronomical carpets that remind the chronology and times of the creation of the earth and plants. Using library sources, the research was done with a comparative and descriptive-analytical approach.

کلیدواژه‌ها [English]

  • "Arab-Jinni" Fars Carpet
  • White Background
  • Goddess Aštād
  • Zāmyād and Tištar Gods
  • Khidr and Elijah
قرآن کریم.
اوستا (1382). ترجمه: ابراهیم پورداود، تهران: نگاه.
آموزگار، ژاله (1380). تاریخ اساطیری ایران، تهران: سمت.
ابن‌ اثیر (1385/1965). الکامل فی ‌التاریخ، بیروت: دار صادر، ج1.
ابن‌حوقل، ابوالقاسم محمد (1345). صورة ‌الارض، ترجمه: جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، چاپ اول.
ابن‌‌ندیم (1346). الفهرست، ترجمه: محمدرضا تجدد، تهران: دنیای کتاب.
اشپولر، برتولد (1384). جهان اسلام، ترجمه: قمر آریان، تهران: امیرکبیر، چاپ دوم.
اصطخری، ابو اسحاق ابراهیم بن ‌محمد الفارسی (1373). ممالک و مسالک، ترجمه: محمد بن اسعد بن عبدالله تستری، به ‌کوشش: ایرج افشار، تهران: بنیاد موقوفات ایرج افشار.
اقتداری، احمد (1354). دیار شهریاران، تهران: انجمن آثار ملی.
الهامی، داود (1377). «تاریخ صابئان 4»، در: کلام اسلامی، س7، ش28، ص69-87.
الیاده، میرچا (1372). رساله در تاریخ ادیان، ترجمه: جلال ستاری، تهران: سروش، چاپ اول.
بابایی‌ فلاح، هادی؛ سامانیان، صمد (1392). «تبیین جایگاه حضرت خضر (ع) در قرآن کریم و متون مصور شاه‌نامه و اسکندرنامه»، در: هنرهای سنتی اسلامی، س1، ش1، ص23-41.
البلاذری، ابوالحسن احمد بن یحیی (1337). فتوح‌ البلدان، تهران: نقره، چاپ اول.
بهار، مهرداد (1369). بندهش، تهران: توس.
بهار، مهرداد (1375). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگاه.
بهداروند، محمدمهدی (1380). خضر نبی، قم: لاهیجی، چاپ اول.
بیرونی، ابوریحان (1377). آثار الباقیة، ترجمه: اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر.
بیرونی، ابوریحان (1386). آثار الباقیة عن قرون الخالیة، ترجمه و تصحیح: علی‌اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر.
پرهام، سیروس (1371). دست‌بافته‌های عشایری و روستایی فارس، تهران: امیرکبیر، ج2.
پرهام، سیروس (1383). «راز و رمز طرح‌های عرب‌جنّی» و «تازه‌های عرب‌جنی»، ترجمه: هوشنگ رهنما، در: فرش دست‌باف ایران، ش23-24، ص14-29.
پریشانی، زیبا؛ شیربچه، مسعود (1388). بن‌مایه‌ها و عناصر قصه‌های پری‌وار ایرانی، اصفهان: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد نجف‌آباد.
پشوتنی‌زاده، آزاده (1394). «گاه‌های آفرینشی در برخی از فرش‌های شیری فارس»، در: گلجام، ش27، ص55-76.
پشوتنی‌زاده، آزاده (1396). «بازنمایی وظایف الوهی ناهید به روایت آثار هنری»، در: زن در فرهنگ و هنر، دوره 9، ش1، ص93-117.
پشوتنی‌زاده، آزاده (1397). «نقش پادشاه و ملکه جنیان در فرش عرب‌جنی فارس»، در: گلجام، ش33، ص21-50.
پشوتنی‌زاده، آزاده (1398). «پیرمرد غیب‌گو در گونه‌ای خاص از فرش‌های سلیمانی»، کرسی علمی‌ترویجی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، گروه هنرهای سنتی.
پشوتنی‌زاده، آزاده (1399). «بررسی تحلیلی بخش فرش عرب‌جنی از کتاب فرش‌ها و هنر، فرش‌های پرنده‌دار ایلیاتی و غیره: مجموعه آثار بوئنوس آیرس»، در: پژوهش‌نامه انتقادی متون و برنامه‌ریزی علوم‌انسانی، س20، ش6، ص1-23.
پشوتنی‌زاده، آزاده (1399). «واکاوی نمادهای دو جشن بزرگ زرتشتیان (مهرگان و نوروز) و حلول آن در داستان‌های نوح (ع)»، در: مطالعات مردم‌شناختی، س3، ش3، ص294-305.
پشوتنی‌زاده، آزاده (1400). «ویژگی‌های زنانه داستان‌های جادویی بانوان زرتشتی در قیاس با نمونه‌های فارسی (نمونه موردی: آش اوماچو)»، در: مجله بین‌المللی مطالعات ایرانی‌اسلامی، دوره ده، ش5، ص1-19.
پشوتنی‌زاده، آزاده؛ شریفیان، فریبا (1399). «مقایسه تطبیقی مَثَل‌های دَری و فارسی»، در: پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی، س10، ش19، ص237-253.
پشوتنی‌زاده، آزاده؛ نرسیسانس، امیلیا (1399). «سفید و سبز، به عنوان رنگ‌های نمادین در فرهنگ و هنر بانوان زرتشتی یزد»، در: پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، دوره دهم، ش19، ص81-104.
پطروشفسکی، ایلیا پالویچ (1370). اسلام در ایران، ترجمه: کریم کشاورز، تهران: پیام.
پورداوود، ابراهیم (1377). یشت‌ها، تهران: اساطیر.
تقویم زرتشتیان (1400). تهران: چاپ‌خانه راستی.
جبّاره‌ ناصرو، عظیم (1395 الف). «بررسی تحلیلی آغاز و پایان منظومه شهریارنامه بر اساس روایتی نقالی»، در: متن‌شناسی ادب فارسی، دوره جدید، ش3 (31)، ص53-66.
جبّاره ‌ناصرو، عظیم (1395 ب). «بررسی تحلیلی روایتی نقالی از (فرامرزنامه)»، در: کاوش‌نامه، س17، ش33، ص249-271.
جعفری‌ دهقی، محمود (1395). «آب‌کرداری و جشن آب‌ها در اساطیر ایران»، در: مطالعات اسناد میراث فرهنگی، دوره اول، ش1، ص33-43.
دادور، ابوالقاسم؛ رسولی، اعظم (1389). «تحلیلی چند بر قالیچه‌های عرب‌جنی فارس»، در: گلجام، ش15، ص55-80.
دهخدا، علی‌اکبر (1342). لغت‌نامه، تهران: دانشگاه تهران، چاپ اول.
ذوالفقاری، حسن (1395). باورهای عامیانهٔ مردم ایران، با همکاری: علی‌اکبر شیری، تهران: چشمه.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1369). در جست‌وجوی تصوف در ایران، تهران: امیرکبیر.
ستاری، رضا؛ حقیقی، مرضیه (1391). «بررسی کارکردهای «لال شیش» در جشن «تیرماسیّزه شو» و تحلیل زمینه‌های اُسطوره‌ای آن»، در: ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، س8، ش26، ص77-108.
سروشیان، جمشید (1335). فرهنگ بهدینان، تهران: دانشگاه تهران.
شاهرخ، شاهرخ؛ رایتر، راشنا (1381). خاطرات ارباب کیخسرو شاهرخ، ترجمه: غلام‌حسین میرزاصالح، تهران: مازیار.
شریفی، گلفام (1389). «خضر (ع) در باورهای ساکنان منطقهٔ خلیج فارس»، در: هفت آسمان، دوره دوازده، ش46، ص115-130. 
شکیبا، فهیمه (1396). «بررسی متن زند خورشیدنیایش و مقایسهٔ آن با متن اوستایی»، در: پژوهش‌های ادیانی، س5، ش10، ص63-82.
شیرالی، عادل (1386). «پارسایی در حاشیه‌رود: گذری بر آیین مندایی»، در: اخبار ادیان، س5، ش24-25، ص44-45.
صدیقی، غلام‌حسین (1372). جنبش‌های دینی ایران در قرن‌های دوم و سوم هجری، تهران: پارنگ، چاپ اول.
طبرسی، فضل ‌بن حسن (1352). تفسیر مجمع ‌البیان، ترجمه و نگارش: احمد بهشتی، تصحیح و تنظیم: موسوی ‌دامغانی، تهران: فراهانی.
طبری، محمد بن جریر (1352). تاریخ طبری: تاریخ الرسل والملوک، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
طبری، محمد بن جریر (1375). تاریخ طبری، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
غضنفری، کلثوم (1394). «زردشت و ابراهیم در منابع اسلامی»، در: پژوهش‌های ادیانی، س3، ش6، ص9-25.
فرهمند، آرمیتا (1396). «بررسی نقش عوامل اجتماعی در نابودی گویش بهدینان کرمان و تلاش برای نجات آن»، در: مطالعات ایرانی، س16، ش31، ص141-164.
قدردان، مهرداد؛ زرشناس، زهره؛ ظاهری عبدوند، آمنه (1400). «بزرگ‌داشت ایزد باران، تشتر، در میان بهدینان شریف‌آباد اردکان»، در: پژوهش‌های ایران‌شناسی، س11، ش1، ص64-77.
کاظم‌زاده، پروین (1392). «تحلیلی بر دلایل شکل‌گیری اعتقاد به ایزدبانوان در ایران باستان»، در: پژوهش‌های ادیانی، س1، ش2، ص49-73.
کیا، خجسته (1375). قهرمانان بادپا، تهران: نشر مرکز.
محمود بن عثمان (1358). فردوس المرشدیة فی اسرار الصمدیة (به انضمام روایت مخلصان مرسوم به انوار المرشدیة فی اسرار الصمدیة)، به کوشش: ایرج افشار، تهران: انجمن آثار ملی، چاپ سوم.
مختاریان، بهار (2/2/1401). «جشن تیرگان»، پرونده انسان‌شناسی و فرهنگ: در: http://anthropology.ir/node/5752
مزداپور، شیرین؛ مزداپور، کتایون (1396). بازآرایی گل و نقش: تلاشی برای بهره‌جویی از سنت ایرانی کهن در سوزن‌دوزی، تهران: پژوهشکده هنر/ فرهنگستان هنر.
مزداپور، کتایون (1374). واژه‌نامه گویش بهدینان شهر یزد، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مسعودی، علی بن الحسین (1356). مروج ‌الذهب و معادن الجواهر، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مصاحب، غلام‌حسین (1381). دائرة‌المعارف فارسی، تهران: امیرکبیر، چاپ سوم.
منتظری، سید سعیدرضا (1395). «توصیف علمی ایجاد باران در متون پهلوی در مقایسه با متون کلاسیک یونانی و اسلامی»، در: مطالعات اسناد میراث فرهنگی، دوره اول، ش1، ص93-105.
میرشکرایی، محمد (1382). «خضر در باورهای عامه»، در: کتاب ماه هنر، ش55-56، ص28-42.
نیشابوری (سورآبادی)، ابوبکر عتیق (1347). قصص قرآن مجید، تهران: دانشگاه تهران.
هیربد، شهریار (1393). خاطرات رستم شاپور مهر: آوای سرو چم، مشهد: پاپلی.
یاحقی، محمدجعفر (1386). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
یاقوت ‌حموی، شهاب‌الدین ابوعبدالله (1383). معجم ‌البلدان، ترجمه: علی‌نقی منزوی، تهران: سازمان میراث فرهنگی، چاپ اول.
Trybiarz, Abel (2017). A Buenos Aires Collection: Rugs and Art (Tribal Bird Rugs and Others), London: Hail Publication.