طبقات دینی دروزیان، نمودی از طبقات دوگانه مانوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ دکتری شیعه‌شناسی، دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی، قم، ایران

2 استادیار گروه ادیان شرق، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

10.22034/jrr.2024.337553.2009

چکیده

دروزیان یکی از شاخه‌های منشعب از اسماعیلیه فاطمی در اوایل قرن پنجم هجری هستند. برخی آموزه‌های اعتقادی این گرایش اسماعیلی ضمن متفاوت‌بودن با اندیشه‌های اسلامی و شیعی، شباهت معناداری با آموزه‌های دین مانوی دارد؛ چنان‌که به نظر می‌رسد آموزه‌های کلامی آنها از باورهای این کیش ایرانی متأثر بوده است. تحقیقات نشان می‌دهد تقسیم جامعۀ دروزی به دو طبقه جهال و عقال و جامعه مانوی با طبقات دوگانۀ نیوشایان و برگزیدگان از یک‌سو و شباهت وظایف و خویش‌کاری آنان با یکدیگر از سوی دیگر قابل مقایسه است. بنابراین هدف مقالۀ حاضر در درجۀ اول بررسی وجوه تشابه میان طبقات دو جامعه دروزی و مانوی و آن‌گاه تحقیق در باب عوامل و اسباب زمینه‌ساز تأثیرات احتمالی است. روش بررسی در این مقاله به گونه مطالعه تاریخی ـ تطبیقی است. نتیجۀ نوشتۀ حاضر، مطابق یافته‌های متشابه و قراین تأثیرپذیری، تقویت احتمال وام‌گیری ساختاریِ جامعه دروزیه از نظام طبقات اجتماعی مانویت را گزارش می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Religious Classes of the Druze as Manifestations of the Two Manichean Classes

نویسندگان [English]

  • abbas masiha 1
  • Mohammad Shokri-Foumeshi 2
1 PhD, Shiite Studies, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
2 Assistant Professor, Department of Eastern Religions, University of Religions and Religions, Qom, Iran
چکیده [English]

The Druze is a branch of Fatimid Ismailism that emerged in the early fifth century AH. While certain beliefs of this Ismaili sect differ from Islamic and Shiite doctrines, they bear a significant resemblance to Manichean beliefs, suggesting possible influence from this Iranian religion. Research indicates that the division of the Druze community into the ignorant and the wise is reminiscent of the Manichean division of society into catechumens (hearers or auditors) and the elect, and their duties (khīshkārī) also exhibit similarities. This article primarily explores the similarities between the two classes of the Druze and Manichean communities, and then delves into the factors that may have contributed to these influences. The research method used in this article is historical-comparative. In conclusion, based on the comparable findings and evidence of influence, it is likely that the Druze community borrowed its social structure from the Manichean system of social classes.


کلیدواژه‌ها [English]

  • The Druze beliefs
  • Manichean doctrines
  • the two classes
  • ignorant and wise
  • catechumens and the elect
ابن‌اثیر، علی‌ بن محمد (1965 م)؛ ‌الکامل فی‌التاریخ؛ ج 1، 8 و 18، بیروت: دار صادر.
ابن‌بابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق) (1398 ش)؛ التوحید؛ تحقیق: سیدهاشم حسینی؛ قم: جامعه مدرسین.
ابن‌دواداری، ابوبکر بن عبدالله (2015 م)؛ کنز‌الدرر و جامع‌الغرر؛ تحقیق: منجد صلاح‌الدین؛ ج 6، قاهره: مکتبة المؤید.
ابن‌رسته، احمد (1891 م)؛ الاعلاق النفیسه؛ به کوشش: دخویه؛ ج ۱، [بی‌جا]: لیدن.
ابن‌صاعد اندلسی، صاعد بن احمد (1376 ش)؛ التعریف بطبقات الامم‌؛ ترجمه: غلامرضا جمشید‌نژاد؛ تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم (1992 م)؛ المعارف؛ مصر‌: الهیئۀ‌ المصریۀ العامه للکـتاب.
ابن‌ندیم، محمد بن اسحق (1381 ش)؛ الفهرست؛ ترجمه: محمدرضا تجدد؛ تهران: اساطیر - مرکز بین‌المللی گفتگوی تمدّن‌ها.
ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد (1386 ش)؛ آثار الباقیه؛ ترجمه: اکبر داناسرشت؛ چ پنجم، تهران: امیرکبیر.
ابی‌خزام، انورفؤاد (1995 م)؛ اسلام الموحدین المذهب الدرزی فی واقعة الاسلامی و الفلسفی و التشریعی؛ بیروت: دار الیمامه للطباعه و النشر و التوزیع.
اردستانی رستمی، حمیدرضا (1397 ش)؛ «جایگاه مریم مجدلیه در متون گنوسی با تکیه بر متن پارتی M6281+M6246»، مجله مطالعات ایرانی، دانشگاه کرمان، سال هفدهم، ش 33.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1387 ش)؛‌ اسطوره آفرینش در آئین مانی؛ چ چهارم، تهران: کاروان.
___________ (1394 ش)؛ «مانی و دین او» در: تاریخ جامع ایران؛ ج 4، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
اعتراف‌نامه مانوی به زبان ترکی باستان؛ گردآوری: فرهاد نیلوفری، نسخه الکترونیکی.
امین محمد، طلیع (1961 م)؛ اصل الموحدین الدروز و اصولهم؛ تقدیم: سماحة الشیخ محمد ابوشقراء و تصحیح: مارون عبّود؛ بیروت: دار الاندلس للطبع و النشر.
انطاکی، ابوالفرج یحیی بن سعید (1990 م)؛ تاریخ الانطاکی المعروف به صلة التاریخ الاوتیخاء؛ تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری؛ طرابلس: جروس برس.
آلبری، سی. آر.سی (1375 ش)؛ زبور مانوی؛ ترجمه: ابوالقاسم اسماعیل‌پور؛ تهران: فکر روز.
بدوی، عبدالرحمن (1374 ش)؛ تاریخ اندیشه‌های کلامی در اسلام؛ ج 2، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
تقی‌زاده سیدحسن (1388 ش)؛‌ مانی‌شناسی، پژوهش‌ها و ترجمه‌ها؛‌ به کوشش: ایرج افشار؛ چ دوم، تهران: توس.
____________ (1379 ش)؛ مانی و دین او؛ به کوشش: عزیز‌الله علیزاده؛ تهران: فردوس.
جنبلاط، کمال (1978 م)؛ هذه وصیتی؛ پاریس:مؤسسة الوطن العربی للطباعه و النشر با همکاری انتشارات ستوک.
حافظ، ابومصلح (1998 م)؛ تاریخ الدروز فی بیروت؛ بیروت: دار العنوان للطباعه و النشر.
حسن ابراهیم، حسن (1958 م)؛‌ تاریخ الدولة الفاطمیه؛‌‌ الطبع الثانی، قاهره: مکتبة النهضة المصریه.
حلبی، عباس (2007 م)؛ الموحدون الدروز، ثقافه و تاریخ و رساله؛ بیروت: دار النهار.
حمزة بن علی و دیگران (1986 م)؛ رسائل الحکمه؛ تحت اشراف: انور یاسین؛ الطبعة الخامسه، دیار عقل: دار لأجل المعرفه.
الحمیری، ابوسعید نشوان بن سعید بن نشوان [بی‌تا]؛ الحور العین؛ تحقیق: کمال مصطفی؛ مصر: مکتبة الخانجی.
الخطیب، احمد محمد (1989 م)؛‌ عقیدة الدروز عرض و نقض؛‌ الطبعة الثانیه، الریاض: دار عالم‌ الکتب.
داعی ادریس، ادریس عمادالدین القریشی (1416 ق)؛‌ عیون‌ الاخبار و فنون الآثار؛ تحقیق و تقدیم: مصطفی غالب؛ بیروت: دار الاندلس.
دکره، فرانسوا (1380 ش)؛ مانی و سنت مانوی؛ ترجمه: عباس باقری؛ تهران: فرزان‌روز.
الدینوری، ابوحنیفه احمدبن داوود (1343 ش)؛ الاخبار الطوال؛ ترجمه: صادق نشاط؛ تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
دیویس، جی. گی (1388 ش)؛ «آیین مانوی و مسیحی» در: آیین گنوسی و مانوی؛ ویراسته میرچا الیاده؛ ترجمه: ابوالقاسم اسماعیل پور؛ تهران: فکر روز.
الذبیانی، جمیل ذبیان (1992 م)؛ اسلامیة الموحدین الدروز؛ [بی‌جا]: [بی‌نا].
زرکلی، خیرالدین محمود بن محمد (1989 م)؛ الاعلام؛ الطبعة الثانیه، بیروت: دار العلم للملائین.
زوندرمان، ورنر (1381 ش)؛ «پیشینه، جایگاه و برنامه‌های پژوهش‌های تورفانی»؛ ترجمه: آرمان بختیاری؛ نامه فرهنگستان، دوره 5، ش 3.
زهرالدین، صالح (1994 م)؛ تاریخ المسلمین الموحدین الدروز؛ الطبعة الثانیه؛ بیروت: المرکز العربی للابحاث و التوثیق.
سرکاراتی،‌ بهمن (1378 ش)؛‌ سایه‌های شکارشده؛‌ تهران: قطره.
السمعانی، ابی‌سعد عبدالکریم بن محمد بن منصور التمیمی (1966 م)؛ الانساب؛ جزء السادس، حیدرآباد: دائره المعارف العثمانیه.
سیمز ویلیامز، نیکلاس (1375 ش)؛ «فرمان‌های مانی»؛ ترجمه: فیروزه قندهاری؛ فصلنامه فرهنگ زبان‌شناسی، ش 17.
شروو، پرداز اکتور (1382 ش)؛ عناصر ایرانی در کیش مانوی؛ ترجمه: محمد شکری فومشی؛ تهران: طهوری.
شکری فومشی، محمد (1398 ش)؛ «مریم مجدلیه و گرایش زنان به مانویت، بازبینی برخی مؤلفه‌های اسطوره‌ای و تاریخی»؛ ایران نامگ، سال 4، ش 3 - 4.
الشکعه، مصطفی محمد (2003 م)؛ ‌اسلام بلامذاهب؛ الطبعة الخامسه عشر، قاهره: ‌الدار المصریه البنانیه.
الصنهاجی، ابن حماد محمدبن علی (1401 ق)؛ اخبار ملوک بنی عبید و سیرتهم؛ تحقیق و دراسه: التهامی نقره، عبدالحلیم عویس؛ قاهره:‌ دار الصحوه.
طاهری عراقی، احمد (1367 ش)؛ «ردیه‌نویسی بر مانویت» در: مقالات و بررسی‌ها؛ نشریه گروه تحقیقاتی دانشکده الهیات، ش 45 – 46.
طبری،‌ محمد بن جریر (1967 م)؛ تاریخ الامم و الملوک؛ تصحیح: محمد ابوالفضل ابراهیم؛ الطبعة الثانیه، بیروت: دار التراث.
غالب، مصطفی (2016 م)؛ الحرکات الباطنیه فی‌الاسلام؛ بیروت: دار الاندلس.
غنیمه، یوسف (1936 م)؛ الحیره؛ بغداد: دنکور الحدیثه.
الفیاض، زید بن عبدالعزیز (1437 ق)؛ حقیقة الدروز؛ الطبعة الثانیه، الریاض:‌ دار الالوکه.
کرباسیان، ملیحه و محمدکریم زنجانی اصل (1384 ش)؛ کشاکش‌های مانوی – مزدکی در ایران عهد ساسانی؛ ‌تهران: اختران.
کرمانی، حمید‌الدین (1407 ق)؛ مجموعة الرسائل؛‌ تقدیم و تحقیق: مصطفی غالب؛ الطبعة الثانیه، بیروت: المؤسسه الجامعیه للدراسات و النشر و التوزیع.
کریستنسن، آرتور (1393 ش)؛ ایران در زمان ساسانیان؛ ترجمه: رشید یاسمی؛ چ 8، تهران: صدای معاصر.
کفالایا (1395 ش)؛ نسخه موزه برلین؛ برگردان تطبیقی از ترجمه آلمانی و انگلیسیِ نسخه قبطی: مریم قانعی، سمیه مشایخ؛ تهران: طهوری.
کولیانو، یوآن پترو (1373 ش)؛ «کیش گنوسی از سده‌های میانه تا کنون» در: آیین گنوسی و مانوی؛ ویراسته میرچا الیاده؛ ترجمه: ابوالقاسم اسماعیل‌پور؛ تهران: فکر روز.
کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب (1407 ق)؛ الکافی؛ ج ‏1، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
گردیزی،‌ ابوسعید عبدالحی‌ بن ضحاک (1384 ش)؛ زین‌الاخبار؛ به اهتمام: رحیم رضا‌زاده ملک؛ چ نخست، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
لوکونین، ولادیمیر گریگوریویچ (1350 ش)؛ تمدن ایران ساسانی؛ ترجمه: عنایت‌الله رضا‌؛ تـهران: بـنگاه تـرجمه و نشر کتاب.
مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین (1387 ش)؛ مروج الذهب؛ ترجمه: ابوالقاسم پاینده؛ چ هشتم، تهران: علمی و فرهنگی.
مقریزی، ابی‌العباس تقی‌الدین احمد بن علی (2000 م)؛ اتعاظ الحنفاء؛ تحقیق: محمد عبدالقادر احمد عطا؛ بیروت: دار الکتب العلمیه.
میهنی، محمد بن منور (1376 ش)؛ اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابوسعید؛ به کوشش: محمدرضا شفیعی کدکنی؛ ج 1، تهران: آگاه.
میرفخرایی، مهشید و‌ فرشته روشنی (1387 ش)؛ مانی و آموزه‌‌های او؛ چ دوم، تهران: ققنوس.
ناصرخسرو، ابومعین (1384 ش)؛ وجه دین؛‌ چ دوم‌،‌ تهران: اساطیر.
نجار، عبدالله (1965 م)؛ مذهب الدروز و التوحید؛ قاهره: [بی‌نا].
نجلا، عزالدین (1990 م)؛ الدروز فی التاریخ؛ الطبعة الاولی، بیروت: دار العلم للملائین.
نرشخی،‌ ابی‌بکر محمد بن جعفر (1363 ش)؛ تاریخ بخارا؛ مصحح: مدرس رضوی؛ چ دوم، تهران: توس.
نویری، احمد (2004م)؛ نهایه الارب فی فنون الادب؛ ج 28، الطبعة الاولی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
نویسنده ناشناس (1383 ش)؛ حدود العالم من المشرق الی‌ المغرب؛ تعلیقات: مینورسکی؛ مقدمه: و. بارتولد؛ ترجمه: میرحسین شاه؛ ‌تصحیح و حواشی: مریم میراحمدی و غلامرضا ورهرام؛ چ دوم، تهران: دانشگاه الزهرا.
وامقی، ایرج (1378 ش)؛ نوشته‌های مانی و مانویان؛ تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
ویدن‌گرن، گئو (1376 ش)؛ مانی و تعلیمات او؛ ترجمه: نزهت صفای اصفهانی؛ چ اول، تهران: مرکز.
____________ (1377 ش)؛ دین‌های ایران؛ ترجمه: منوچهر فرهنگ؛‌ تهران: آگاهان ایده.
یاسین، انور (1989 م)؛‌ العقیدۀ الدرزیه؛‌ بیروت: دارالاجل والمعرفه.
یاسین، انور و دیگران (1981 م)؛ بین العقل و النبی؛‌ بیروت: دارالاجل والمعرفه.
یاقوت حموی، شهاب‌الدین ابوعبدالله یاقوت بن عبدالله (1995 م)؛ معجم ‌‌البلدان؛ طبعة‌الثانیه؛ بیروت: دار صادر.
Boyce­, M., A Reader in Manichaean Middle Persian and Parthian,Acta Iranica, 9&a, Leiden, 1975.
De Sacy, S. A., Expose de la  religion de Druzes, Paris ,vol1, 1838.
Tardieu, M., Manichaeism, trnsl. into English by M. B. DeBevoise, with an introduction by P. Mirecki, Urbana and Chicago, 2008.